Станіслаў Акіньчыц - Залаты век Беларусі

Вялікае Княства ўсё больш адыходзіла ад біблійных прынцыпаў, і гэта выяўлялася на ўсіх узроўнях грамадзкага жыцьця. Перасьледваньні дысыдэнтаў, распачатыя ў краіне, захісталі мараль грамадзтва. Калі ты можаш рабаваць, зьбіваць, зьдзеквацца з суседа, бо ён верыць ня так, як ты, то што можа табе перашкодзіць рабіць тое самае ў адносінах да любога іншага чалавека. Імклівае падзеньне маралі стала характэрнай рысай пачатку XVII стагодзьдзя. Усё гэта выклікала крызыс палітычнай сыстэмы краіны. Дзеячы Рэфармацыі XVI стагодзьдзя, якія стварылі канстытуцыйны лад Рэчы Паспалітай Двух Народаў, маглі паўтарыць словы, сказаныя праз 200 гадоў Джэймсам Мэдысанам, адным са стваральнікаў Канстытуцыі ЗША: «Мы паставілі будучыню ўсіх нашых палітычных установаў у залежнасьць ад здольнасьці чалавецтва да самакіраваньня, ад здольнасьці ўсіх разам і кожнага з нас кіраваць самім сабою, стрымліваць сябе, кіруючыся дзесяцьцю прыказаньнямі Божымі». Калі грамадзяне краіны ў значнай сваёй частцы кіраваліся ў жыцьці Божым Словам, а не сваімі жаданьнямі, краіна разьвівалася і была прыкладам для ўсяго сьвету. Калі грамадзтва адыйшло ад Бібліі, ад Эвангельля, краіна пачала скатвацца ў хаос і бязладзьдзе. У 1573 годзе пад час першых выбараў караля на элекцыйным полі некалькі тыдняў стаяла 50 тысячаў збройнай шляхты, якая сабралася з усёй Рэчы Паспалітай, каб выбраць сабе манарха. І за гэты час ня стрэліла ніводная стрэльба, ніводзін шляхціч ня біўся на шаблях з другім. У канцы панаваньня Жыгімонта Вазы не было такога сойму ці павятовага сойміку, калі б асабістыя ці палітычныя пытаньні не вырашаліся з ужыцьцём сілы. Кароль першы даў прыклад беззаконьня сваім падданым, адкрыта парушаючы пастановы Варшаўскай канфэдэрацыі і падтрымліваючы ўсякія перасьледваньні эвангельскіх хрысьціянаў. Як зьнешняя, так і ўнутраная палітыка Рэчы Паспалітай характарызавалася тым, што ідэалёгія Контррэфармацыі была ня толькі па-над маральлю, але і па-над здаровым сэнсам. Жыгімонт Ваза, жадаючы пашырыць уладу каталіцкай царквы, распачаў вайну Рэчы Паспалітай са Швэцыяй, вайну, непатрэбную нікому, апрача Рыму. Палаючы гэтым жа жаданьнем, кароль падтрымаў маскоўскую авантуру Ілжэдзьмітрыя, ідучы насуперак волі сэнату і грамадзтва Рэчы Паспалітай. Безсэнсоўныя войны з суседзямі, рэлігійныя нецярпімасьць унутры краіны, безадказнасьць на дзяржаўным узроўні - вось вынікі караляваньня вялікага князя і караля Жыгімонта Вазы, «слугі дактрынаў», як назвалі яго сучасьнікі. Калі ў 1632 годзе Жыгімонт Ваза памёр, «увесь сойм, сэнат і народ больш занятыя былі змаганьнем са сваімі суайчыньнікамі, заражанымі герэзіямі, чым бясьпекай і цэласнасьцю Бацькаўшчыны, чым выбарамі новага валадара», - пісаў да папы рымскага канцлер каронны Ежы Асалінскі.

Залаты Век адыйшоў у гісторыю...

У сярэдзіне XVII стагодзьдзя выбухнулі бомбы, закладзеныя недальнабачнай палітыкай Жыгімонта Вазы. Украіну ахапіла казацкае паўстаньне на чале з Багданам Хмяльніцкім, Польскае Каралеўства заатакавалі швэды, а Масква кінула свае войскі на Вялікае Княства. Рэч Паспалітая, ня маючы грошаў у дзяржаўным скарбе, магла спадзявацца толькі на мужнасьць і пасьвячонасьць сваіх грамадзянаў, але панаваньне Жыгімонта Вазы, а пасьля яго сына, Уладзіслава, зрабілі тое, што гэтага акурат і не хапала. Падзеі вайны 1654-1667 гадоў былі катастрафічнымі для Вялікага Княства. Амаль уся краіна была акупаваная маскоўскім войскам, Вільня была захоплена і спалена. Брандэнбургскі пасол Лазар Кітэльман, які ў той час прыехаў да цара Аляксея ў Вільню, убачыў жахлівае відовішча: «Усе гарады і вёскі былі спаленыя; кучамі ляжалі трупы пабітага мірнага ліцьвінскага насельніцтва, таксама жанчын і дзяцей, непахаваныя і загнілыя». Маскоўская агрэсія каштавала Беларусі стратай больш чым паловы жыхароў. Кожны другі беларус загінуў у гэтай вайне, названай Патопам, на месцы гарадоў засталіся толькі попел і чорнае вугольле. Толькі на пачатку XIX стагодзьдзя колькасьць жыхароў Беларусі дасягнула ўзроўню першай паловы XVII стагодзьдзя. Вайна зьнішчыла практычна ўсё мяшчанства. Зьнік цэлы пласт рамесьнікаў, прадпрыймальнікаў, гандляроў. Калі ў Магілёве ў 1645 годзе было каля 2 тысячаў рамесьнікаў, дык у 1745 годзе іх было толькі 45. Дэмаграфічная катастрофа і эканамічны заняпад краіны суправаджаліся культурным крызысам ў грамадзтве. Магнаты і шляхта выракаліся свайго грунту - запусьцелага краю, адкінутага на стагодзьдзі назад. Усё цяжэй было гаварыць пра нейкую самастойнасьць Вялікага Княства ў складзе Рэчы Паспалітай. Усё часьцей, гаворачы пра сваё паходжаньне, беларуская арыстакратыя ўжывала словы «Gente Lithuanae, natione Polonae» (ліцьвін родам, польскай нацыі). Урэшце пастанова сойму 1696 году надала польскай мове статус дзяржаўнай у Вялікім Княстве Літоўскім.