Станіслаў Акіньчыц - Залаты век Беларусі

Ня меншы ўздым перажывала і юрыдычная думка Вялікага Княства. Прынцыпы свабоды асобы, свабоды слова і сумленьня адлюстроўваюць юрыдычныя дакуманты таго часу, публіцыстыка і багаслоўскія трактаты. Ужо ўзгаданы Андрэй Волан у сваім творы «Аб палітычнай або грамадзянскай свабодзе» пісаў: «Ніхто з разумных людзей не сумняецца ў тым, што свабода больш за ўсё адпавядае чалавечай прыродзе, і ніхто, такім чынам, не нараджаецца рабом... Першы і галоўны крытэр нашай свабоды заключаецца ў тым, каб нашае жыцьцё было свабоднае ад усякага замаху на яго і несправядлівасьці. Далей, каб нашая маёмасьць і багацьце не ставаліся ахвяраю якога рабаваньня ці гвалту». Тут будзе дарэчы ўзгадаць канцлера Вялікага Княства Астафея Валовіча, паплечніка Мікалая Радзівіла Чорнага ў правядзеньні зямельнай рэформы, арганізатара працы і рэдактара Другога (1566 г.) і Трэцяга (1588 г.) Статутаў Вялікага Княства Літоўскага. Гэтыя зборнікі законаў зьяўляюцца сапраўднымі шэдэўрамі беларускай юрыдычнай думкі. Статут 1588 году лічыцца найлепшым і найдасканалейшым юрыдычным кодэксам у Эўропе XVI стагодзьдзя. Нават праз два стагодзьдзі пасьля прыняцьця ён па-ранейшаму ўважаўся за найвыдатнейшы эўрапейскі збор законаў. Пасьля захопу Беларусі Расейскай імпэрыяй яшчэ амаль 50 гадоў нашая краіна жыла паводле Статуту 1588 году, а не паводле расейскага заканадаўства. Статут абвяшчаў ідэю праўнай дзяржавы, у якой «естесмо невольнікамі прав для того, абысьмы вольності ужываті моглі», замацоўваў падзел судовай і выканаўчай улады, ліквідаваў судовыя прывілеі магнатаў, сьцьвярджаў прынцыпы свабоды сумленьня і роўнасьць усіх перад законам. Акрамя таго Статут замацоўваў тагачасную беларускую мову ў якасьці дзяржаўнай, ды і сам быў напісаны па-беларуску, каб кожны жыхар Вялікага Княства мог ведаць свае правы. Астафей Валовіч, будучы глыбока веручым чалавекам, на працягу свайго жыцьця засноўваў цэрквы, шпіталі, школы, актыўна ўдзельнічаў у жыцьці эвангельска-рэфармаванага Задзіночаньня ў Вялікім Княстве. На сваёй «сьмяротнай пасьцелі» ў Горадні канцлер запаведаў пахаваць сябе ў мураваным склепе пад кальвінскім зборам у Сідры (Гарадзенскі павет) без усялякіх цырымоніяў, «кгды там не на войну отхожу», а «во всіх іменіях моіх невольнік, ані жадный дедечным правом зневоленый человек, хотя бы вязнем і должніком зостал, маеть вольно служіті і проч іті».

Недзе каля 1580 году Васіль Цяпінскі, муж пляменьніцы Астафея Валовіча князёўны Соф'і Жыжэмскай, сябра і паплечнік Сымона Буднага, выдаў пераклад Эвангельляў на беларускую мову, кажучы: «Рады паказаць маю веру, якую маю, асабліва народу свайму рускаму». Друкуючы беларускі пераклад Эвангельляў, асьветнік і рэфарматар спадзяваўся ўзьняць хрысьціянскую духоўнасьць у грамадзтве, «ня толькі для лепшае іх веры, але таксама для лепшага разуменьня, і ў дадатак, для іх саміх навучаньня». Гаворачы пра неабходнасьць разуменьня Слова Божага, Васіль Цяпінскі зьвяртаў асаблівую ўвагу на разьвіцьцё і ўдасканаленьне школьнай справы, выступаў як гарачы патрыёт сваёй краіны, заклікаючы не занядбоўваць родную мову, асабліва ў пропаведзі Слова Божага.

Калі глядзець на 70-80-ыя гады XVI стагодзьдзя, можна сказаць, што Вялікае Княства дыхала Рэфармацыяй. Нават праваслаўная царква не магла пазьбегнуць гэтага ўплыву. У гэты час у беларускіх гарадах пачалі актыўна дзейнічаць брацтвы, якія аб'ядноўвалі месьцічаў, шляхту і некаторых сьвятароў. Братчыкі перш за ўсе імкнуліся рэфармаваць праваслаўную царкву, спрабуючы надаць служэньню духавенства эвангельскія прынцыпы, увесьці ў царкоўнае жыцьцё пэўныя элемэнты Рэфармацыі. Берасьцейскі біскуп Пацей з абурэньнем пісаў: «Якож теперешніх часов есть іх не мало не только межы геретікамі, але і межы православнікамі нашымі, которые зле Пісьма разумеючы, іначей іх выкладают, а мало не за одно з геретікамі і з арыяны держат...Смотріж одно хто то чыніт, хто таковыя новіны спросные розсевает? Певне, не стан духовны, але люд посполітый, простый, ремесный, который покінувшый ремесло свое, дратву, ножніцы і шыло, а прылащівшы себе врад пастырскі, Пісмом Божым шырмуют, ніцуют, выворачывают і на свое блюзнерскіе і хвальшывые потравы оборачают». Спробы праваслаўнай герархіі абмежаваць дзейнасьць брацтваў, якія ўсе мацней патрабавалі паправы маральнага жыцьця духавенства і вучэньня, якое б абапіралася на Слова Божае, не давалі станоўчых вынікаў. У краіне Рэфармацыі цяжка супрацьстаяць патрабаваньням рэформы.