Мікола Ермаловіч - Па слядах аднаго міфа

Аднак найбольш верагодна, што да Новагародка адносіцца запіс у Сафійскім І летапісе, дзе пад 1044 г. сказана: «Ходи Ярослав на литву, а на весну заложил Новогород и сделал и». Такі ж запіс і пад тым жа годам ёсць ў Ноўгарадскім ІV летапісе[41] і ў В. Тацішчава[42]. Гэты гісторык быў першым, хто выказаў думку, што згаданы тут Ноўгарад і ёсць Новагародак Літоўскі[43], г. зн. сучасны Наваградак. Аднак яна засталася незаўважанай і забытай. На карысць яе гаворыць наступнае. Ва ўсіх памянёных вышэй летапісах заснаванне Новагародка звязваецца з паходам Яраслава Мудрага на літву. А ў тым часе, як убачым, пад літоўскай зямлёю разумелася не сучасная Летува, а тэрыторыя Верхняга Панямоння. Менавіта паход Яраслава Мудрага і меў за мэту заваяванне гэтай літвы. А. Ельскі адзначаў, што Новагародак узнік на мяжы старажытнай літвы і яцьвягаў[44], што і слушна, бо пацвярджаецца летапісам, у якім сказана, што паход на літву Яраслаў Мудры зрабіў пасля паходу на яцьвягаў у 1038 г.[45]. Аб населенасці Новагародскай зямлі ў мінулым яцьвягамі сведчыць тапаніміка[46]. Тое, што яцьвягі складалі значную частку насельніцтва ў Новагародскай зямлі, гаворыць за іх важкі ўклад, які яны ўнеслі ў справу ўтварэння Вялікага Княства Літоўскага. Праўда, Ф. Гурэвіч аспрэчвае паказаную дату заснавання Новагародка. Але яе довады вельмі няпэўныя, бо ў адной працы яна сцвярджае, што гэты горад заснаваны ў першай палове ХІ ст.[47], у другой сказана, што ў другой палове ХІ ст.[48], пры гэтым не тлумачачы, чаму яна змяніла сваю думку. Пабудова Новагародка павінна была забяспечыць панаванне Кіева над яцьвягамі і літвой, аб чым і сведчыць хуткае яго будаўніцтва, якое, паводле В. Тацішчава, працягвалася толькі вясну і лета. Горад адначасова стаў і важным цэнтрам славянскай каланізацыі, пра што сведчыць наступнае паведамленне Тацішчава. На падставе летапісу, які быў у яго распараджэнні, ён пісаў, што ў 1119 г. менскі князь Глеб ваяваў Новагародскую зямлю[49], што належала аднаму з сыноў Уладзіміра Манамаха. Гэтае паведамленне, сведчыць пра залежнасць Новагародка ад Кіева і тым жа часам паказвае яго рост, які быў вынікам каланізацыі і сцягвання вакол сябе пэўнай тэрыторыі, што і прывяло да ўтварэння Новагародскага княства. Каштоўнай з'яўляецца наступная звестка пра Новагародак, якую знаходзім зноў-такі ў В. Тацішчава. У ёй паведамляецца, што ў 1130 г. кіеўскі князь Мсціслаў пасля паходу на літву вярнуўся ў Новагародак, дзе заклаў царкву (відаць, яе рэшткі выявіў М. К. Каргер у 1961 г.[50]), і адтуль пайшоў у Кіеў[51]. Гэтае паведамленне пацвярджае значэнне Новагародка як апорнага пункта кіеўскіх князёў для сваіх паходаў на літву.

Амаль праз стагоддзе зноў з'яўляецца вестка аб Новагародку на старонках Іпацеўскага летапісу. У ім пад 1228 г. паведамляецца пра ўдзел новагародцаў разам з тураўцамі і пінянамі ў кааліцыі з іншымі князямі ў паходзе на Камянец супраць Данілы Галіцкага[52]. На падставе гэтага можна меркаваць, што барацьба паміж Кіевам і Галічам тады ішла ў значнай меры з-за Турава-Пінскай і Новагародскай земляў. Гэта тым больш верагодна, што наступнае паведамленне Іпацеўскага летапісу пад 1235 г. ясна гаворыць пра залежнасць Новагародка і літвы ад Данілы Галіцкага: «Даниил возведе на Конрада литву Мандога Изяслава Новогородьского»[53]. Сама каштоўнае ў гэтай вестцы тое, што, паводле яе, Новагародак меў свайго князя. Аднак Новагародак быў не толькі цэнтрам асобнага княства. Летапісныя звесткі 50-60-х гадоў ХІІІ ст. гавораць пра наяўнасць цэлага гістарычнага абшару — Новагародскай зямлі[54].

Да сярэдзіны ХІІІ ст. Новагародская зямля дасягнула высокага эканамічнага і культурнага развіцця, чаму спрыяў шэраг фактараў. Тут было добра развітое земляробства, якому спрыяла ўрадлівая глеба, што не патрабавала вельмі цяжкай апрацоўкі (чаго не было ў Падзвінні). Новагародская зямля была краінай развітых рамёстваў. Тут здабывалася жалеза і была наладжаная вытворчасць разнастайных вырабаў з яго, апрацоўваліся каляровыя і каштоўныя металы. Існавалі ганчарнае, кастарэзнае і іншыя рамёствы[55].

Усё гэта ў першую чаргу датычыць Новагародка. Так, па колькасці жалезных знаходак ён адзін з сама багатых гарадоў[56]. Можна меркаваць, што адной з прычын шпаркага эканамічнага росту Новагародка з'яўлялася тое, што ён быў размешчаны побач з багатымі пакладамі балотнай руды, пра што можа сведчыць найменне блізкага пасёлка Руда. Аднак вядучай галіной у Новагародку была апрацоўка каляровых і каштоўных металаў. Праца кавалёў па золаце і ювеліраў у ХІІ ст. набыла асаблівае значэнне. Яна ператварыла іх у досыць заможных месцічаў[57].