Мікола Ермаловіч - Па слядах аднаго міфа

Тым больш што ў 1561 г. яно ўступіла ў Інфлянцкую (Лівонскую) вайну, і пагроза страты часткі беларускіх земляў стала рэальнасцю: на пачатку 1563 г. войскі Івана Жахлівага занялі Полацак. У гэты крытычны момант і з'явіліся летапісы, якія ў сучаснай навуцы прынята называць беларуска-літоўскімі, бо ў іх, як лічыў М. М. Улашчык, выкладаецца гісторыя Вялікага Княства Літоўскага і напісаны яны на беларускай мове. Менавіта яны і створаная пазней ў значнай меры на іх аснове «Кроніка» польскага гісторыка М. Стрыйкоўскага побач з іншым павінны былі даказаць гістарычныя правы вялікіх князёў літоўскіх на ўсе беларускія землі, у тым ліку і на Полацак, заняты тады маскоўскімі войскамі. Захоп літоўскімі князямі беларускіх земляў гэтыя летапісы і «Кроніка» Стрыйкоўскага, як і «Сказание о князьях владимирских», таксама адносяць да часу нашэсця Батыя, толькі прыпісваюць гэта іншым асобам, а менавіта жамойцкім князям. Чаму гэта так, стане зразумелым, калі прыгадаць, што апошнія тым часам апынуліся ў больш выгадным становішчы. У выніку Грунвальдскай перамогі (1410 г.) спыніліся напады нямецкіх крыжакоў на Жамойць (заходняя частка сучаснай Летувы). У той жа час шматлікія спусташальныя войны, якія вяліся ў ХV-ХVІ стст. паміж Вялікім Княствам Літоўскім і Маскоўскай дзяржавай, адбываліся на беларускіх землях, што аслабляла пазіцыі беларускіх феадалаў. Жамойцкія магнаты, адчуўшы сваю сілу, сталі прэтэндаваць на першынство ў Княстве і таму імкнуліся прыпісаць сабе заслугу ў яго стварэнні. Вялікую ролю ў падрыхтоўцы «Кронікі» Стрыйкоўскага адыграў біскуп Гедройц — ідэолаг жамойцкай нацыянальнай партыі ў другой палове ХVІ ст. Ён забяспечыў Стрыйкоўскага шматлікімі і, відаць, тэндэнцыйна адрэдагаванымі ім летапісамі і фінансаваў друкаванне «Кронікі» ў Кёнігсбергу ў 1582 г.

Таму не дзіўна, што, паводле гэтых летапісаў і «Кронікі» Стрыйкоўскага, менавіта вялікі князь жамойцкі Мантвіл, убачыўшы, што ў выніку нашэсця Батыя рускія землі спустошаныя і князі рускія разагнаныя, даў войска свайму сыну Ердзівілу, і той, перайшоўшы Вяллю, а пасля і Нёман, знайшоў гару прыгожую і заснаваў на ёй горад, які назваў Новагародкам і зрабіў сваёй сталіцай. Пасля гэтак жа сама ўзнавіў іншыя гарады, разбураныя Батыем[7].

Аўтары летапісаў і Стрыйкоўскі да непазнавальнасці заблыталі гісторыю: перайменавалі гістарычных асобаў, паперастаўлялі падзеі, а то і проста сфальшавалі іх. У гэтым дачыненні паказальная перадача падзей, якія нібыта прывялі да заваёвы Літвой Полацка. Тут засталіся некаторыя дэталі, якія даюць магчымасць аднавіць гістарычную праўду. У Іпацеўскім летапісе пад 1162 і 1167 гг. апавядаецца пра міжусобную барацьбу полацкіх і менскіх князёў. У 1162 г. полацкі князь Рагвалод пайшоў на аднаго з менскіх князёў Валадара Глебавіча. Апошні, ухіліўшыся ад бою днём, уначы выступіў са сваім войскам, набраным з «літвы», на палачан і разбіў іх пад Гарадцом. Параза была страшэнная, і Рагвалод пабаяўся варочацца назад у Полацак. Палачане ўзялі сабе новага князя Ўсяслава Васількавіча. У 1167 г. ужо сам Валадар Глебавіч пайшоў на Полацак і перамог палачан. Усяслаў Васількавіч уцёк з Полацка ў Віцебск, а Валадар Глебавіч стаў на кароткі час полацкім князем, пакуль не быў разбіты на Дзвіне[8].

Для аўтараў летапісаў гэтыя падзеі былі вельмі зручныя для апрацоўкі ў патрэбным кірунку. Там падзеі 1162 і 1167 гг. аб'яднаныя ў адну, Валадар Глебавіч названы Мінгайлам — сынам жамойцкага князя Ердзівіла, які быццам бы княжыў у Новагародку. Дык вось нібыта пасля смерці бацькі Мінгайла, разбіўшы палачан пад Гарадцом, захапіў Полацак і стаў адначасова вялікім князем полацкім і новагародскім. Пасля яго смерці засталіся два сыны, адзін з якіх, Гінгвіл, стаў быццам бы княжыць у Полацку. Ён, ажаніўшыся з цвярской князёўнай Марыяй, прыняў хрысціянства. Пасля ягонай смерці ў Полацку княжыў яго сын Барыс, які заснаваў горад Барысаў і пабудаваў у Полацку царкву святой Сафіі[9]. Каб зрабіць гэтыя звесткі яшчэ больш пераканаўчымі, Стрыйкоўскі ў сваёй «Кроніцы» сцвярджаў, што на свае вочы бачыў недалёка ад Полацка Барысаў камень, на якім было напісана: «Помоги господи рабу твоему Борису, сыну Гингвилову»[10]. Няма чаго казаць, што ўсё гэта выдумка. Барысавага каменя з такім надпісам ніколі не было і не магло быць, бо полацкі князь Барыс быў сынам славутага Ўсяслава Чарадзея. І наагул, полацкія князі не маглі паходзіць ад жамойцкіх, бо княжылі задоўга да апошніх. Гаворка тут можа ісці пра адваротнае — пра паходжанне князёў Літвы ад полацкіх, што мае пад сабой, як мы ўбачым далей, рэальныя падставы.

Читать дальше