Мікола Ермаловіч: Па слядах аднаго міфа

Адначасова археалагічныя матэрыялы сведчаць, што Новагародак не толькі вызначаўся інтэнсіўным нутраным жыццём, але і меў шырокія вонкавыя сувязі. У гэтым дачыненні асабліва паказальны такі факт. Новагародак, які памерамі сваёй умацаванай часткі (2,5 га) належаў да невялікіх гарадоў, знаходкамі імпартных прадметаў раскошы супернічае з усімі ўсходнеславянскімі гарадамі, мае ўнікальныя рэчы. Новагародскі імпарт з поўнай падставай дазваляе лічыць, што ў ХІІ-ХІІІ стст. горад вёў інтэнсіўны гандаль заморскімі таварамі. Новагародак гандляваў з Полацкам і старажытнаўкраінскімі гарадамі, з Прыбалтыкай і Польшчай, з Візантыяй і Блізкім Усходам[58].

У выніку развіцця рамёстваў і гандлю, наяўнасці шчыльнага сельскага насельніцтва на параўнаўча невялікай тэрыторыі Новагародскай зямлі было шмат гарадоў: апрача сталічнага — Слонім, Ваўкавыск, Гарадзен (Горадня), Здзітаў, Зэльва, Свіслач ды інш. Хоць летапіс іх упершыню называе толькі ў ХІІІ ст., але яны, як паказвае археалогія, узніклі значна раней — у канцы Х-пачатку ХІ ст. Як сведчыць Іпацеўскі летапіс, у Новагародку (1235)[59], Горадні (1128 ды інш.)[60], Ваўкавыску (1256)[61], Свіслачы (1256)[62] былі свае князі. Можна думаць, што яны былі і ў іншых гарадах, як, напрыклад, у Слоніме (пад 1281 г. у Іпацеўскім летапісе прыгадваецца Васілька Слонімскі, магчыма, князь). Значыць, гэтыя гарады з'яўляліся цэнтрамі асобных удзелаў. Аднак усе яны шчыльна гуртаваліся вакол Новагародка, князь якога, магчыма, меў для ўсіх іх значэнне вялікага князя. Цэнтральнае становішча Новагародка і вызначыла назоў гэтай зямлі. Летапісы не зарэгістравалі ніводнага выпадку міжусобнай барацьбы яе князёў. Новагародская зямля была краінай развітога феадальнага грамадства. Ужо ў ХІ ст. тут панаваў феадалізм і вылучылася сацыяльная верхавіна грамадства, побыт якой вызначаўся выключнай раскошай[63]. Наяўнасць багатых магіл побач з мноствам безынвентарных сведчыць пра выразную сацыяльную дыферэнцыяцыю грамадства Новагародскай зямлі[64]. Аб высокім сацыяльна-эканамічным і культурным развіцці Новагародскай зямлі гавораць і археалагічныя даследванні Ваўкавыска[65], Слоніма[66], Здзітава[67]. Асабліва ў гэтым дачыненні вызначаўся Гарадзен (Горадня). Тут, як і ў Полацку, у ХІІ ст. склалася свая самабытная архітэктура, найбольш выдатным помнікам якой з'яўляецца Каложская царква[68].

Новагародская зямля мела выгоднае геаграфічнае становішча, і гэта асабліва праявілася ў сярэдзіне ХІІІ ст.: «У перыяд двух вялікіх бедстваў, якія абрынуліся на Кіеўскую Русь, Польшчу і Прыбалтыку, — мангольскай заваёвы і крыжовых паходаў, - Беларускае Панямонне было параўнаўча бяспечнай тэрыторыяй»[69]. І таму яно з сярэдзіны ХІІІ ст. стала прытулкам для жыхароў шмат якіх краёў Усходняй Эўропы, што ратаваліся ад жорсткіх заваёўнікаў з Усходу і Захаду[70]. Прыліў новага насельніцтва, зразумела, не мог не выклікаць яшчэ большага развіцця прадукцыйных сілаў Новагародскай зямлі, што ў першую чаргу выкарысталі для свайго ўзбагачэння яе феадалы. Маючы ў сваіх руках вялікія багацці, яны былі зацікаўленыя ва ўсталяванні больш моцнай дзяржаўнай улады, з дапамогай якой можна было б трымаць у пакоры сялян і рамеснікаў, захопліваць новыя землі.

Адначасова тут ва ўмовах перамешвання этнічна разнастайнага насельніцтва фармавалася новая арыгінальная культура. Археалагічныя знаходкі паказваюць, што ў ёй «дзівосна перапляталіся мясцовыя, паўднёвыя і заходнія рысы, але дамінавала ўсходнеславянская культура. Вельмі магчыма, што менавіта ў гэтых умовах былі закладзеныя першыя асновы беларускай народнасці»[71]. Як бачым, найноўшыя навуковыя дадзеныя адхіляюць укаранелую ў навуцы думку, паводле якой фармаванне беларускай народнасці і культуры пачалося дзесьці ў ХІV-ХVІ стст., пасля ўтварэння Вялікага Княства Літоўскага.

Усё гэта агулам — высокае эканамічнае развіцце, прыліў новага насельніцтва, што абумовілі далейшы рост прадукцыйных сілаў, канцэнтрацыя вялікіх багаццяў у руках новагародскіх феадалаў і далейшае ўмацаванне іх улады — павялічвала палітычную вагу Новагародскай зямлі сярод іншых гістарычных абшараў Беларусі і дало ёй магчымасць стаць новым дзяржаватворным цэнтрам беларускіх — славянскіх і размешчаных сярод іх балцкіх — земляў.

Наяўнасць мяшанага дрыгавіцка-крывіцкага насельніцтва і інвентар могільнікаў[72], тып жыллёвых збудаванняў[73] пераканаўча сведчаць пра шчыльныя эканамічныя і культурныя сувязі Новагародскай зямлі з Полаччынай. Новагародскі храм ХІІ ст. мае яскравыя сляды ўплыву полацка-віцебскага дойлідства[74]. Нездарма ж некаторыя даследнікі лічылі, што Новагародская зямля належала Полацкаму княству[75]. Ва ўсялякім разе бясспрэчна тое, што працэс узаемнага эканамічнага і культурнага збліжэння беларускіх земляў у ХІІ-ХІІІ стст. не толькі не абмінуў Новагародскай зямлі, але і найвыразней тут праявіўся. Эканамічна магутныя новагародскія феадалы шмат зрабілі для збірання ў адзінае цэлае беларускіх земляў, эканамічнае і культурнае збліжэнне якіх пачалося раней.