Мікола Ермаловіч - Па слядах аднаго міфа

Цяжка пагадзіцца з думкай, што падзеі пасля смерці Міндоўга «зноў пацвердзілі нутраную цвёрдасць Літоўскай дзяржавы»[304]. Наадварот, падзеі да і пасля смерці Міндоўга пацвердзілі нутраную слабасць Літвы. Галоўнай прычынай гэтай слабасці быў непераадольны антаганізм паміж Літвой і Жамойцяй. За кароткі перыяд 1260–1263 гг. ідэя аб'яднання балцкіх земляў як вакол Літвы, так і вакол Жамойці канчаткова наказала сваю нежыццяздольнасць.

Войшалк быў адным з тых людзей, якія разумелі ўсю марнасць асобнага ад славянскіх земляў аб'яднання балцкіх і таму назаўсёды звязаў свой лёс з Новагародкам. Паміж Жамойцяй і Літвой не было і не магло быць трывалых эканамічных сувязяў. Апрача таго, летапісная Літва, абкружаная амаль з усіх бакоў славянскімі землямі і ўсеяная славянскімі калоніямі, вядома, не магла быць прыцягальнай для Жамойці з яе кампактнай тэрыторыяй і аднародным паганскім насельніцтвам. Феадалы Літвы і Жамойці не мелі дастатковай моцы, каб узяць верх адны над другімі. Усё гэта не пацвярджае меркавання, што Літва ў выніку ўсталявання ў ёй манархічнай улады Міндоўга мацнела. Наадварот, як мы бачылі, манархічная ўлада Міндоўга выклікала яшчэ большы антаганізм паміж Літвой і Жамойцяй. Дзеля аб'яднання іх ды іншых балцкіх земляў патрэбны быў іншы цэнтр, якім і стаў Новагародак.

З Новагародка і прыйшла сіла, якая пачала аб'ядноўваць у адзінае цэлае Новагародскую, Пінскую, Літоўскую, Полацкую землі. Войшалк, даведаўшыся, што Транята забіты, а Літва і Жамойць ў стане разгубленасці і безуладдзя, зразумеў, што прыйшла пара дзейнічаць. Гэтага ён толькі і чакаў. Ён распачаў непасрэдную рэалізацыю той мэты, якой не ўдалося здзейсніць Міндоўгу, калі той быў новагародскім князем, — поўнай і канчатковай заваёвы Літвы. У. Пашута, грунтуючыся на запісах Ноўгарадскага І летапісу, сцвярджаў, што апорай Войшалка былі «вои отца и приятели»[305]. Аднак галіцка-валынскі летапісец, які, бясспрэчна, лепш ведаў сапраўднае становішча ў суседніх землях, сведчыў пра іншае: «Войшелк поиде с Пиняны к Новогороду и оттоле поя со собою Новогородце и поиде в Литву княжить»[306]. Вядома ж, ні ў Пінску, ні ў Новагародку вояў Міндоўга не было. Войшалк у заваёве Літвы абапіраўся толькі на сілы Новагародка і Пінска. Паказальна, што Ў.Пашута ў сваёй кнізе не прывёў гэтага летапіснага сведчання. Тое ж сама мы бачым і ў сучаснага даследніка Э. Гудавічуса, які, робячы мантаж з летапісных звестак 1263–1265 гг., не ўлучыў у яго прыгаданага паведамлення[307]. У дадзеным выпадку важна не тое, што паказваецца, а тое, што замоўчваецца. Замоўчваецца ж галоўнае: Войшалк заваёўваў Літву ды іншыя балцкія землі з Новагародка сіламі пінянаў і новагародцаў. Такім чынам, тое, што было крыху зацемненае ў дачыненні заваёвы Міндоўгам Літвы з Новагародка, тут, у дачыненні Войшалка, ужо выступае адкрытым тэкстам. Як сведчыць далей летапіс, «Литва же вся прияше и с радостью своего господитича»[308], г. зн. прыхільна сустрэла Войшалка, як свайго законнага гаспадара. На гэта і разлічвалі новагародскія феадалы, калі бралі Войшалка сваім князем. Але, відаць, прыязна ставіліся да Войшалка толькі ў «Літве Міндоўга», тым часам як астатняя Літва ўчыніла супраціў Войшалку. У летапісе пад 1264 г. чытаем: «Воишелк же нача княжити во всей земле Литовской и поча вороги свои убивати, изби их бесчисленное множество, а друзии разбегошося камо кто видя»[309]. Характэрна, што і гэтае месца апусціў Э. Гудавічус, а Пашута далучыў яго да заваёвы Войшалкам Нальшчанаў і Дзяволтвы. Усё гэта сведчыць пра тое, што Войшалку супраціўляліся літоўскія феадалы, што менавіта яны былі галоўнымі ворагамі ўтварэння Вялікага Княства Літоўскага і што Войшалк, будучы правадніком палітыкі новагародскіх феадалаў, жорстка расправіўся з літоўскімі феадаламі, бальшыня якіх была знішчаная, а частка разбеглася.

Але моцы Новагародка і Пінска хапіла Войшалку толькі для заваёвы Літвы. Бачачы гэта, ён зноў пайшоў на альянс з галіцка-валынскімі князямі. Магчыма, бярог уласныя сілы і хацеў грэбці жар чужымі рукамі. Нялёгка было зноў увайсці ў давер да галіцка-валынскіх князёў, і ён сыграў на іх слабай струнцы — імкненні валодаць Новагародскай зямлёй і Літвою.

Войшалк прызнаў іх вярхоўную ўладу над сабой: «Нарекл бо бяшеть Василка отца себе и господина»[310]. Галіцка-валынскія князі пасля гэтага згадзіліся дапамагчы Войшалку ў падпарадкаванні іншых балцкіх земляў. Няма чаго казаць, што яны дзейнічалі недальнабачна, трацячы свае сілы на захоп таго, што ім не магло належаць. Галіцка-Валынская зямля і без таго была знясіленая залежнасцю ад татараў, пасля смерці Данілы Галіцкага ўжо абазначыўся яе распад. Вось чаму так смела пайшоў Войшалк на вонкавае падначаленне яе князям.