Адлер Тимергалин - Сайланма әсәрләр. 2 том. Публицистик язмалар һәм мәкаләләр

Билгеле булганча, акыл да – бәхет түгел, бәла ул. Фикер ияләре юкка гына «Рухи юксыллар бәхетле» дип әйтмәгәндер. Мәхәббәт – бәхет, ләкин ул мантыйкка һәм гакылга каршы килә торган инстинкттан башка нәрсә түгел бит. Чеп-чеп килеп йөргән сары чебиләр йөз процентка бәхетле, сабыйлар да шулай. Еллар үтү белән, бу процент кайчак нульгә кадәр кими. Шушы абсолют хакыйкатьне аңлагач, беркадәр тынычланасың.

Сагышлы ут яктысында мин болар турында да уйланам.

Илаһым! – дим. – Авыр, чамасыз авыр бит бәндәләреңә…

Бакчы: базар асфальтында сөякчел тезләре тузанга манчылган сәрхуш хатын биһуш ята. Ул инде беркайчан да ана булалмас. Ә дөньяда гөнаһсыз сабыйлар калмаса, без үзебезне кем белән үлчәштерик тә, кемнән үрнәк алыйк?

«Сабыйлар кебек булыгыз», – дип өйрәтә безне дүрт Изге китапның берсе – Инҗил. Сәнгать кешесенең аерылгысыз хасияте – балалык сыйфаты. Шуңа күрә сәнгатькяр еш кына гадәти бәхеттән өлешсез кала, шуңа күрә сакаллы сабыйларның маңгаенда – шеш, күз төбендә фонарь күгәреп торыр, ә җаннарында – бетәшмәс яра. «Күңелләре пакь булганнар бәхетле» кебек сүз дә бөтен инсаният өчен уртак хакыйкать ләбаса…

Ә сабыйларыбыз?.. «Дедовщина» балалар бакчасында ук башлана диләр хәзер.

Чәнечкеле тимерчыбык белән уратылган зонаның чиге кайда? Ә кайда «нинди иркен минем туган илем»? Чик сызыгы юк, киртә юк бүген. Аны коммунистлар ук җир белән тигезләгән иде. Матурлыкны аяк астына салып таптаудан ләззәт ала торган җинаятьчел төркемнәр һәм аларны күпләп тәрбияләп иреккә чыгара торган төрмә университетлары барлыкка килде. Без моны коточкыч чүпләнгән сөйләм телебездән үк күреп торабыз.

Кайчагында бу җинаятьләр кемдер төзегән яман программа буенча тормышка ашырылгандай тоела.

Акыл җитмәс ерак Галәм алысларыннан мең еллар элек вафат шагыйрьләрнең зары килеп иңә Җиргә:

Тик менә Җир шарында яшәп ятучы сәясәтчеләр моңа бер дә пошынмый: «Гомер бакыйга шулай булган, шулай булып калыр да», – диләр. Чөнки алар – башкалар өчен сызлануны белми торган туң йөрәкле динозаврлар. Аларны сез телевизорда еш күрәсез. Кызганыч, бу сәясәтчеләр арасында әдәбият әһелләре дә күзгә чалына, – димәк, әдәбиятыбыз ярлылана!

Болар Тукайның «Кача күр, кош кеби, мактауларыннан, Хәбәрдар бул ки, шунда ау барыннан» дигән сүзләрен иртәнге дога итеп укырга тиеш иде дә бит…

Бүген безгә бөтен дөньяны баскан гаделсезлек һәм ялган чорында гомер итәргә туры килә. Александр Солженицын үзенең «Ялган кочагында яшәмик!» дигән бер мәкаләсендә: «Ялганнан иң гади, иң ансат котылу чарасы – алдашуда шәхсән үзебез катнашмау», – дигән иде. «Алдак бөтенесен томалап, бөтенесен яулап алган да булсын, ләкин шушы кечкенә генә гамәлебездә үҗәт булыйк: ялган минем аркылы башлык кылмасын!»

«Хөр заман ак кул белән күкләрдән йолдыз чүпләгән» Тукай совет режимы шартларында бик тиз һәлак булган булыр иде. Әлеге алдартазлар аның гаепләрен бик тиз табарлар иде: эмигрант Исхакыйга язган мәдхиясе… Романов-патшалар династиясенә дан җырлаган шигыре… «кадер кичәсе»… Әхмәт Исхакмы соң, Фәйзиме, кайсыдыр бер шагыйребез мондый ялган тәнкыйтьчеләрнең «Гали белән Кәҗә» шигырен эт итеп сүгүе турында оста пародия дә язган иде бугай.

Ватан. Атам иле. Авыл саен диярлек Алып бабай чабатасын каккан кылганлы җирләрем. Хыялый Ак бүре белән Ак барс…

Башта ят тоелган барска инде ияләшеп барабыз. Дөрес, без аны Татарстан гербында гына күрәбез. Ниндидер ак күләгәне хәтерләтә ул, беренче карашка. Сәнгати деталь, – ихтимал, бер-ике генә җанлы сызыкча җитенкерәми аңа. Аны табасы калган… Менә әгәр берәр талант иясе затлы барсны бронзада яки мәрмәрдә сурәтләргә алынса, аңа детальләр турында да уйларга туры киләчәк. Уйлагыз, уйла, сынчылар…

Анам теле… Бу сүз «туган тел» яки «әткәм-әнкәм теле» терминына тәңгәл үк түгел. Чөнки борында еш кына киленнәр башка кавем кызы булып, телләре дә үзгә булган. Ә баланың теле әнкәсенә ияреп ачыла… Бала аңында ике сөйләм керешеп, теле яңа сүзләр хисабына байый һәм камилләшә. Ләкин бүген инде без «ана теле» һәм «туган тел» сүзләрен тулысынча мәгънәдәш дип карыйбыз.

Русча язылып, соңыннан берәр тәҗрибәле тылмач ярдәмендә ана телебезгә күчерелгән мәкаләләр миңа әллә ничек «суррогат ана» карынында яралган бала шикеллерәк тоела… Ятсынам мин суррогат әйберләрдән, өнәп бетермим. Журналыбызда андый корама телле мәкаләләр күренгәләп ала.