Адлер Тимергалин - Сайланма әсәрләр. 2 том. Публицистик язмалар һәм мәкаләләр

Без аңыбызга һәм көндәлек тормышыбызга «гөнаһ» төшенчәсен яңадан кайтарырга тиеш. Әлбәттә, бу терминның эчтәлеген логик төшенчәләр нигезендә аңлату яки аңа мөкәммәл билгеләмә бирү мөмкин түгел, чөнки ул исбатлавы кыен булган (аксиома сыйфатында кабул ителергә генә тиешле) әхлакый кагыйдәләргә нигезләнә. Тик шулай да ул кадәр аңлаешсыз нәрсә түгел. Монда, нигездә, 1000 еллар буена сыналган иман кагыйдәләренә, атап әйтсәк, Коръән, Тәүрат, Зәбур, Инҗилләргә таяну кирәк. Иң мөһиме, сабый чагыннан ук адәм баласына гөнаһның конкрет мисалларын тәкрарлап, зиһененә сеңдерү зарур. Кеше аңында ул мисаллар үзеннән-үзе гомумиләшәчәк һәм гөнаһны танып алу, аннан тыелу өчен җитәрлек универсаль коралга әйләнәчәк.

Инде «Инкыйраз»дан соң «Муса Бигиевнең «Халык нәзаренә берничә мәсьәлә» (Казан, 1912) исемле китабында, асылда, «Ни өчен Көнбатыш илләре алга киткән, ә ислам дөньясы артта калган?» дигән сорау куела һәм автор аңа тәфсилле җавап бирә. Бигиев фикеренчә, Мартин Лютер кебек бөек реформаторларның тырышлыгы белән христиан дөньясы яңарыш һәм алгарыш юлыннан китә, ә ислам дөньясы Ибне Кәмал, Әбү әс-Сууд кебек шәйхелисламнарның катып калган догмалары богавында торгынлык базына егыла.

Автор үзенең бу хезмәтендә ул замандагы татар әдәбиятында өстенлек иткән тенденцияләр милләт ихтыяҗларына хезмәт итми дип раслый. Гыйшык романнары безнең ихтыяҗларга җавап бирми, ди ул. Көнбатыш дөньясында бөтен нәрсә дә бар. Әгәр дә без һәрьяктан зәгыйфь булган хәлдә үзебезнең ихтыяҗларыбызны канәгатьләндерә алмыйбыз икән, Көнбатыш ләззәтләренә кызыгып, шулар артыннан куабыз икән, безне киләчәктә төрле социаль авырулар, җинаятьчелек, азгынлыклар һәм фәхешлек көтә. Шуңа күрә безгә, Көнбатыш уеннарын һәм күңелле романнарын бер читкә куеп торып, балаларыбызны эшмәкәрлек рухында тәрбияләргә, аларны сәүдәгә, коммерциягә, фәнни нигезгә корылган авыл хуҗалыгы хезмәтенә өйрәтергә кирәк.

Мәдәниятебезгә чит йогынтылар мәсьәләсе – зур һәм катлаулы проблема.

Инде берничә еллар буена Казанда энтузиастлар (башлыча медицина фәннәре докторы Н. Ү. Әхмәров) тырышлыгы белән рус телендә чыгып килә торган җитди фәнни һәм фәлсәфи «Novitas» журналының 8 нче санында (2002) А. Н. Садовский (псевдоним) Совет хакимияте чорында гамәлдә булган «идеологик установка» турында түбәндәгеләрне әйтә: «Бу күрсәтмә, милләтнең культурасы ассимиляцияләнсен өчен, сәнгать эшлеклеләре аңына аларның үз мәдәнияте үрнәкләреннән күрәләтә югары булган үрнәкләрне сеңдерергә кирәк дигән фикерне алга сөрә. Артта калган халыклар мәдәниятенә карата бу системаның «дөреслеге» күп тапкырлар расланды».

Шуңа күрә «алдынгы» милләтләрнең мәдәни йогынтысын да үз ирегенә кую ярамый. Монда да чаманы (дозаны) белү мөһим. Әлбәттә, «Катюша»лар, «Подмосковные вечера»лар искиткеч матур һәм моңлы, мәгънәле… Аларны татар да яратып җырлый, хәтта японнар да җырлый икән. Әмма бу җырлар безнең «Әллүки»ләр, «Карурман»нар, «Урман кызы», «Җидегән чишмә»ләрне кысрыкламасын – таләп шундый. Бүген телеэкраннарны Көнбатыш сериаллары күмеп китеп, югары рус культурасына да куркыныч тудыра башлады. Кабельле телевидение тамыр җәйгәч, һәр фатирга Интернет үтеп кергәннән соң, тыйнак милли культураларыбыз нишләр?

«Инкыйраз» рухындарак язылган бер русча мәкаләсендә («Почему исчезают татары?», 2003 ел. Мәкаләнең татарча тексты миңа мәгълүм түгел.) Рабит Батулла берең өстеннән берең донос, әләк язу кебек гөнаһ эшне инкыйразның сәбәпләреннән берсе дип ишарәли.

Әйе, Батулла хаклы. Бар андый гадәт татарда, бар.

Тарих эченә бик ерак кереп тормастан, ХIХ гасыр ахырларын һәм ХХ гасырны гына алыйк.

1876 елда Казанда Татарская учительская школа ачыла. Җирле хакимиятләр аны татар авылларында рус гыйлеме тарату максаты белән ачалар, һәм ул 1917 елга кадәр эшләп килә. Мәктәпне тәмамлаучылар арасында татар тарихында эз калдырган күренекле шәхесләр байтак (Гаяз Исхакый, И. Б. Ашказарский, Садри Максуди, Мирсәет Солтангалиев, Гафур Коләхмәтов, Сәгыйть Сүнчәләй, Хөсәен Ямашев, Мөхетдин Корбангалиев, Гыйбадулла Алпаров, Гыйлем Камай, генерал-лейтенант Якуб Чанышев, тел белгече Риза Газизов).Учительская школаны тәмамлаучылар арасында Төхфәтулла Мамлиев дигән берәү безгә бөтенләй башка яктан билгеле. Мамлиев 1887 елда Уфа губернасы Бәләбәй өязендә морза гаиләсендә туган, 1909 елда патша охранкасында провокатор булып эшли башлаган. Аның 1909–1915 елларда жандарм идарәсендә 35 сумга ялланып эшләве турында хәбәрләр бар. Ул әләк язган шәхесләр арасында Г. Тукай, Х. Ямашев, Г. Ибраһимов, Г. Коләхмәтов, Газиз Гобәйдуллин, Ф. Әмирханнар булганлыгын әйтү дә җитә. Февраль революциясеннән соң 1917 елның 16 апрелендә шымчы Мамлиев кулга алына, ләкин, күрәсең, зинданда озак ятмый. 1922 елның 10 ноябрендә Мамлиевны инде Совет хакимиятләре 5 елга төрмәгә ябалар. 1928 елда ул янә иректә, Казанда яши. Шунысы игътибарны җәлеп итә: Галимҗан Ибраһимовка каршы материал туплый башлаган ГПУ патша охранкасының шымчысы Мамлиевтан Ибраһимов турында «белешмәләр» алудан да тайчанмый. Шул рәвешле, патша хакимиятләре үзләре ачкан Татар укытучылар мәктәбендә теләсә кайсы заман, теләсә кайсы система өчен яраклы универсаль шымчылар да әзерләп ятканнар икән.