Адлер Тимергалин - Сайланма әсәрләр. 1 том. Повестьлар һәм хикәяләр

«Үзеннән көлә белмәгән халык хөр халык түгел».

«Җинаять кодексында үлем җәзасы каралган икән, димәк, үтерергә ярый».

«Тукай бүләгенә тәкъдим ителгән бу көяз бәндәнең шигыреннән илһам исе түгел, тир исе килә. Шигырьләре тимербетоннан катырган… Ул бит Тукай бүләгенең дәрәҗәсен төшерәчәк! «Шигырьне алай язмыйлар, – үпкәләмә, Думави!» дигән булыр иде аңа Габдулла Тукай».

Мин Азатны Тукай клубындагы «Әдәби ел йомгаклары» җыелышына алып баргач, ул президиумда утырган бер чиновник шагыйрьнең тәнәфес вакытында арткы бүлмәдә нәкъ театраль Ленин позасына басып, бер кулын кесәсенә тыгып торганын күргән. Тройкадан (ягъни костюм эченнән жилет кигән), сакалы белән кепкасы гына җитми… Аннары броневигы… Шуннан соң Азат киләчәктә барыбер лауреат булачак бу шагыйрьнең иҗат җимешләрен караштырып чыккан иде.

«Жан Кокто: «Шагыйрьнең тормышы вафатыннан соң башлана».

«Гаҗәп, «халыкчанлык, халыкчанлык» дип авыз суы корыталар, чынлыкта исә әдәбиятка кара халыкчанлык түгел (анысы артыгы белән җиткән), бәлки аристократизм җитми. Бу юнәлеш Фатих Әмирханда булган, Гаяз Исхакыйда да булган, Дәрдемәндтә булган. Аристократизмның соңгы чаткыларын без яшь Шәриф Камалда, хәтта яшь Ибраhимовта күрәбез. Ул беркадәр Әмирхан Еникидә дәвам итә кебек…»

«Картаймыш көнендә кешенең сәнгатьчә фикерләве йомшый, зәгыйфьләнә. Лев Толстой гомере кичендә: «Әдәби әйберне булдыра алмыйм, уенчык белән уйный алмаган шикелле», – дигән. Шундый ук фикерне Чарлз Дарвинда да очратабыз. Ә бит алар – фикер гигантлары!»

«Сүзлек актарып утырам. Чыпчык, чәүкә, күгәрчен, карлыгач, карга, кәккүк, керәшә, сыерчык, акчарлак, карчыга, лачын, сандугач, челән, чомга, чумгалак, чүрәкәй, каз, үрдәк, тавык, чәберчек, чукыр, чуллык, козгын, шоңкар, ябалак, саескан, тукран, аккош, каракош… – болар барысы да гадәти кош исемнәре. Аларда «ч» һәм «к» авазлары артык еш очрый сыман тоелды миңа. Беләсе иде, тел тарихчылары бу хакта ни уйлый икән? Бу атамаларда «очу» сүзенең «ч» авазы эләгеп калмадымы икән? Ә «к» авазында?»

«Боларны Нурихан Фәттахка әйтәсе булыр, үзенең йөгәнсез хыял тулпарын чыбыркылап, чыгарсын бер-бер нәтиҗә» дип уйлап куйдым. Гомумән, татарда да, Велемир Хлебников кебек, сүзне һәм авазларны хисаби яктан үлчи ала торган хыялый бер даһи туса иде! Ә бәлки, без шундый хыялый даһиебызны күрми калганбыздыр? Сигизмунд Кржижановскийны хәзер кем белә? Ә бит чын әдәбиятчылар аны «прозеванный гений» диләр. Азат Сәйдәшевләр шундый генийлар токымыннан дим мин.

«Социалистик реализмның бишек җырына каршы реаль социализм казыган бихисап исемсез каберләрдән ку сөякләр: «Долой!» – дип пышылдыйлар. Ишетмисезмени?»

«А. И. Герцен: «…һәм социализм, үзенең барлык фазаларында хәттин ашып, адәм көлкесе булганчы тәрәккый итәчәк тә, шулчагында аз санлы баһадирлар янә: «Долой!» – дип сөрән салачаклар».

«М. А. Бакунин: «Кичәге көрәшчеләр, хакимиятне үз кулларына алгач, максудларын түгел, уртак эшләрен дә түгел, бәлки үзләренең төшемле урыннарын саклый башлаячаклар».

«Н. П. Огарев: «Җәмгыятькә карата шәхеснең тоткан урынын билгеләүгә без нинди юл белән ирешербез соң? Ә моңардан башка безгә алга бару бик кыен булачак, моңардан башка безнең буталып калып, хөррият дигән нәрсәне җуеп, шәхесне җәмгыятьтә, коллективта (моны социализм дип атасак та була) харап итүебез һәм уенчык парламентларга, сайлау хокукларына төренгән әлеге дә баягы золымга кире кайтып, яңадан кадими тәртипләрне кабатлый башлавыбыз мөмкин».

«Социализм таңында ук фикер ияләре кисәткән нәрсәләр СССРда бөтен тулылыгы белән тормышка ашкан. Мин шәһәр китапханәсендә Герценның утыз томлыгыннан (әсәрләренең тулы җыелмасы!) күпме эзләсәм дә, әлеге сүзләрен таба алмадым, чөнки аларны кыскартып басканнар».

«Завод-фабрика хуҗаларын һәм эре җирбиләүчеләрне экспроприацияләгәч, аннары гади халыкны, крестьянны, мәчет-чиркәүләрне, музейларны талаганнан соң, совет системасы табигатьне талау һәм агулау хисабына, ягъни киләчәк буыннар өлешенә кереп яшәгән булып чыкты».

«Сталин алты-җиде тапкыр сөргеннән качкан, һәм һәр-вакыт сәфәре ифрат уңышлы чыккан. Бу качышлы уенны патша охранкасы үзе оештырган дигән фикер дә бар, дөрес, моны расларлык документлар табылмаган. Иосиф Джугашвили үзенә әзме-күпме кагылышы булган барлык материалларны, архив-музейлардан чүпләтеп, ахырда юк иткән, эзен яшергән, диләр. Германиядән Франциягә товар ташыганда, мин машинама өлкән яшьтәге бер туристны утырткан идем. Ул Россиядән киткән беренче эмиграция вәкиле булып чыкты. Сөйләшә торгач, яңа танышым Сталинның «психологик портреты»на нисбәтән үз версиясен тәкъдим итте. Тайга аша берьялгызың үтү мөмкин түгел. Димәк, революционер «Кобо» берүзе генә качмаган, берәр кулдаш ияртеп кача торган булган. Аның юлдашы революционер булган булса, бу хакта бер-бер истәлек калыр иде, хәлбуки истәлекләр юк. Димәк, ул үзенә ярдәмчеләрне шундагы криминаль мохиттән, уголовниклар арасыннан эзләгән. Билгеле булганча, тайга аша үткәндә, ачтан үлмәс өчен, тәҗрибәле бандит үзе белән «тере» консерва яки, үзләре әйткәнчә, «бозау» ияртә торган булган. Ул беркатлы, наданрак һәм күндәм кешене эзләгән, төрле хәйләләр белән аны котыртып, бергәләп качарга күндергән… Хәстәрләгән ризыклары беткәч, ул үзенең юлдашын үтергән… Без бүген Иосиф Сталинның коточкыч кешелексезлеген, аяусызлыгын, кансызлыгын беләбез. Әлеге танышым фикеренчә, Сталин соңгы кешелек сыйфатларын менә шушы вакытларда ук җуйган булырга тиеш. Чөнки адәм итеннән авыз итүче инде беркайчан да кеше була алмый… Соңыннан, күп еллар үтеп генсек булып алгач, исерек вакытында ул моны хатыны Аллилуевага ычкындырган булырга мөмкин. Аллилуеваның үз-үзен үтерүендә төп сәбәп, бәлкем, шушы булгандыр, диде танышым. Ә бәлки, ире соңгы шаһитны үз кулы белән юк иткәндер…