Зариф Бәширов - Сайланма әсәрләр. Истәлекләр, бәян, публицистик язмалар

Акча исе керсә, намуслы дигән кешеләрдә дә оят беразга онытылып тора шул, каһәрең…

Галиәсгар абзый жалованиесен уз вакытында ала алдымы-юкмы, мин анысын белмим. Тик шунысы мәгълүм: Галиәсгар абзый килгәннән бирле билгеле бер урынга утырып эшләми иде. Аның нинди эштә, күпме жалование алуы да безгә билгесез. Аның фатиры да юк, ул Тимерша йортындагы кечкенә генә бер бүлмәдә тора. Аның үзенә бер фатир алып, семьясын китертү теләге дә күренмәде. Беркөнне, сүз уңае туры килеп сорагач, кулын гына селекте дә:

– Барыбер мин монда озак тора алмам! – диде.

Тимерша Соловьёв – бөтен ширкәтнең баш директоры; матбага, литография, китап төпләү, нәшрият эшләре бүлеге, китап магазины – һәммәсе дә аңа карый иде. Шәриф Саттаров исә Соловьёв матбагасының эчке эшләрен караучы, аның урынбасары иде.

Эш хакын алганнан соң ике-өч көн генә үткән иде. Шәриф Саттаров белән генә эш бүлмәсендә чәй эчеп утырабыз. Матбагада, конторада бер генә кеше дә юк, эшчеләрнең һәммәсе дә төшке ашка таралган. Утыз яшьләр чамасында булыр, киң күкрәкле, таза бәдәнле литографист урыс кинәт кенә без утырган бүлмәнең ишеген ачты да:

– Тимерша кайда? – диде тупас кына.

– Монда күренми ул.

Шушы җавапны алгач та, ул безнең янга атылып керде дә шап иттереп ишекне япты. Аның күзләрен кан баскан, куллары калтырый иде.

– Алаймыни, ул юкмыни?! – Акаеп, Шәриф Саттаровка карады: – Син бит аның урынбасары!

Шәриф Саттаров тыныч кына җавап кайтарды:

– Шулай икәнен үзең дә беләсең ич!.. Аны нигә сорап торасың?

Литографист тәмам аның алдына ук килеп басты:

– Шулай булгач, бир минем өч айлык жалованиене!

– Мин Тимершадан башка булдыра алмыйм!

– Алаймыни?! Эш хакына килгәч, Тимершадан башка булдыра алмыйсың!.. Ә безне эт урынына эшкә җиккәндә – син хуҗа, аны булдыра аласың!

Ул кинәт Шәриф Саттаровка ташланды һәм, якасыннан эләктереп алып, аны өстәл артыннан өстерәп чыгарды да, идән уртасына сузып салды да таза йодрыклары белән бит-башларына тондыра башлады. Шәриф Саттаров кычкырырга итә, ләкин теге аңа ирек бирми, авызына чәпелдәтә:

– Тик тор, тавышыңны чыгарасы булма! – ди. – Югыйсә тагын да яманрак булыр!

Мин ике арага төшеп туктатырга теләдем. Ләкин ул мине этеп кенә җибәрде, мин стенага килеп сыландым. Безнең ише шәкерткә инде күпме кирәк…

– Тик тор, тавышыңны чыгарма!.. Җиттеме инде, туйдыңмы?.. Сез акчага саран булсагыз да, без кул көченә юмарт!.. Кирәк булса, Тимершага да җитәрлек калды әле! – дип сөйләнә-сөйләнә, литографист Саттаровны дөмбәсләвен дәвам итә иде.

Ул кыйнавыннан тукталгач, үз-үзеннән риза булган рәвештә, искиткеч тынычлык белән минем алдыма килеп басты да:

– Гафу ит мине, берәр җиреңне авырттырмадыммы? – дигән булды һәм шунда ук әкрен генә атлап үзенең эш бүлмәсенә кереп югалды.

Шәриф Саттаров көч-хәл белән генә урыныннан торган чагында, аның бит-башлары тубалдай шешенгән иде.

Контора һәм матбага эшчеләре килә башлады. Ләкин шунысы гаҗәп: эшчеләрнең күбесе Шәриф Саттаровның коточкыч төсенә карыйлар да исләре китмәстән:

– Кыйнаганнармыни? – диләр дә үз эшләренә китәләр.

Тик Мәхмүт Мәрҗани шикелле контора эшчеләре генә бераз ярсып, әтәчләнеп алды:

– Бу нинди эш бу? Полиция чакырырга кирәк!

– Кайда Тимерша абзый, тизрәк чарасын күрсен иде.

– Врач чакырырга кирәк!..

Ахырында Шәриф Саттаровны бер бүлмәгә кертеп салдылар. Ләкин ул көнне Тимерша күренмәде.

Сәбәбе нәрсәдә булгандыр, Тимерша Соловьёв бу эшне зурга җибәрмәде. Шул көенчә тыныч кына үтте дә китте. Хәтта әлеге литографистны эштән дә чыгармадылар. Тик Шәриф Саттаров кына:

– Минем таныш хулиганнарым бар әле, шулардан мин аны бер издерәм, – дип сөйләнеп йөрде. Ләкин бу да шулай сөйләнү булып кына калды шикелле.

Галиәсгар абзый соңыннан миңа болай диде:

– Бу эш шундагы барлык эшчеләрнең киңәшләре белән булган икән. Шуны аңлагач, Тимерша, үзенә тагын да ныграк эләгүдән шүрләп, эндәшми калу юлын сайлаган.

Фатих Кәрими Истанбул шәһәреннән дарелфөнүн (университет) бетереп кайтканда, Россиядә иң әшәке реакция хөкем сөргән чак була. Шунлыктан ул, атасының васыяте буенча, татар телендә бер газета чыгару турында күпме генә хәрәкәт итсә дә, аны булдыра алмый, аңа рөхсәт бирелми. Шуннан соң ул, язу эшенә керешеп, шушы кечкенә генә матбагада үзе язган нәрсәләрне бастыра башлый. Мин үзем унике-унөч яшьлек бала чагымда аның «Шәкерт белән студент», «Салих бабайның өйләнүе» дигән әдәби китапларын һәм «Нәшрият Кәрими» исеме астында «Финнар», «Кореялылар», «Французлар» шикелле серияләп чыгарылган фәнни әсәрләрен зур дәрт һәм кызыксыну белән укыган чакларымны әле дә беләм. Шул ук вакытта ул Оренбург Каргалысында яңа ысул белән укытучылар әзерләү өчен бер курс та ача. Мин укыган иске Буа мәдрәсәсеннән әнә шул курска барып кайткан карт шәкертләрнең курсны полиция килеп басуы, үзләренең тәрәзәдән чыгып качулары турында сөйләүләрен әле дә булса хәтерлим.