Зариф Бәширов - Сайланма әсәрләр. Истәлекләр, бәян, публицистик язмалар

Әле дә булса хәтеремдә: яз башында, Гөбенә суы ташкан чакта, без малайлар белән көймәдә йөрергә булдык. Көн җилле булганлыктан, көчле каты дулкын арасында безнең көймә чайкала да чайкала, шактый озак җәфалангач, без батудан куркып кире әйләнеп кайттык. Шунда безне әти күреп алды.

– Әй җебегән нәрсәләр! – дип кычкырды. – Шулай куркак булырга ярамый инде. Андый чакта урыслар бер генә дога әйтә.

– Нинди дога соң ул?

– Андый чакта урыслар «ничауа!» диләр дә ишкәкләрен суга батырып йөзеп тә китәләр. Батмыйлар да, калыкмыйлар да!

Ул чагында «Мөхәммәдия»дәге алдынгы, зуррак шәкертләрдән саналган Закир Шакиров (күп еллардан соң аның улы Мидхәт Шакиров, башкорт булып, озак вакытлар Башкортстанны җитәкләде. – Р. З.) урысчаны яхшы белүе белән башкалардан аерыла иде.

– Урысча укырга кирәк, чын белемне урыс матбугатыннан гына алырга мөмкин! – ди ул.

Менә шуңа күрә дә Мәҗит Гафури күбрәк шул Закир тирәсендә була. Аның белән дуслаша, аның аркылы урыс әдәбиятын, урысча өйрәнергә тырыша.

Казанга килүе аркасында, ул бу яктан зур уңышка ирешә. Гарәп әдәбияты белән дә шактый нык таныша.

Таһир Ильяси дигән бер укытучы бар иде. Ул Гарәбстанда озак яшәгән, шунда укыган. Аны гарәп телен китаплардан гына түгел, авылларга, күчмә ком гарәпләре арасына барып өйрәнгән дип сөйлиләр иде. Гарәп телен без ул язган дәреслек буенча укый идек. Таһир Ильяси бәдәвиләрнең (Хиҗаз, хәзерге Сөгуд Гарәбстанында ком сахраларындагы ваххаларда (оазисларда) яшәүче күчмә гарәпләр) авыз иҗатын өйрәнә, тикшерә. Казанга кайткач, ул гарәп мәкальләреннән, табышмакларыннан, әкиятләреннән гыйбарәт булган «Ифадә» исемле саллы бер китап язып нәшер итте.

Менә шул кеше «Мөхәммәдия»дә гарәп телен һәм әдәбиятын укыта, Мәҗит Гафури да шуннан укый.

Таһир хәлфә төрле мәсәлләрдән, хикәятләрдән торган «Кәлилә вә Димнә» китабын яратып укыта иде. Биш мең еллар элгәре Һиндстанда санскрит телендә иҗат ителгән әлеге китап соңрак гарәп теленә тәрҗемә ителгән. Гарәп телен яхшы үзләштерер өчен татар мәдрәсәләрендә без шул китапны укый идек. Ул бик мавыктыргыч, бер кереп китсәң чыга алмыйсың. Хәзер кайберәүләр (мәсәлән, Афзал Кудашев) Гафуриның күп мәсәлләре Крылов тәэсирендә, аңардан файдаланып язылган дип тәкрарлыйлар. Ләкин мин ачыктан-ачык һәм өзеп әйтәм: Мәҗит үзенең мәсәлләрен күбрәк әнә шул «Кәлилә вә Димнә»дән файдаланып язды. Ул заманнарда без шәрекъ мәдәнияте белән турыдан-туры багланышта идек. Мин шуны гына өстәр идем: Крыловның үз мәсәлләре дә греклар аша килеп җиткән «Кәлилә вә Димнә»дәге хикәятләрдән алынган.

1905 ел революциясеннән соң Мәҗит Гафуриның халык арасында популярлашып киткән шигырьләре китап бастыручы байлар игътибарыннан да читтә калмый. Шагыйрь тирәсендә әйләнә башлыйлар. Бигрәк тә шушы чорларда гына оештырылган «Борадәран Шәрәфләр матбагасы ширкәте»нең мөдире Гыйльметдин Шәрәф туктаусыз ялагайлана:

– Без синең китапларыңны, шөһрәтеңне үстерерлек итеп, матурлап бастырырбыз, – ди. – Барыбыз да бер мәдрәсәнең җимешләре ич, бер-береңне шулай култыкларга кирәк, синең шөһрәтең безнең дә шөһрәт, – дигән була, ә үзе Мәҗитнең китапларына шалкан бәясен тәкъдим итә. Хәбиб Исхакый белән мин дә Шәрәфләргә үзебезнең беренче җыентыгыбызны сатып карадык. Гыйльметдин Шәрәф безне ачык чырай белән каршы алды. Сүз иярә сүз чыгып, урыслар әйтмешли, ни с того, ни с чего, ул:

– Сезнеңчә ничек: Мәҗитме, Тукаймы шәп шагыйрь? – дип куйды. Безнең җавапны көтеп тә тормастан, Мәҗит турында: – Тупас тел, тупас тасвирлар аңарда, – дип нәтиҗә ясады.

Мин:

– Безнеңчә, аларның икесе дә бик шәп шикелле! – дидем дә сүзне кисәргә уйладым.

Ләкин Хәбиб Исхакый:

– Мәсьәләне алай куеп булмый бит! – дип, сүзне озайтып җибәрде: – Мәҗит үз урынында өлкән, Тукай үз урынында… Кем кемнәр өчен яза бит!..

– Ничек инде ул «кем кемнәр өчен»?

– Халык өченме, әллә нәширләр өченме?

– Әлбәттә, сезнең шикелле мужиклар өчен, – диде Гыйльметдин.

– Без дә шулай уйлыйбыз шул! – дип кисте Хәбиб Исхакый.

Аның шушы сүзләреннән соң Гыйльметдин Шәрәф безнең китапларны кире алдыбызга куйды да:

– Без боларны бастыра алмабыз, гафу итегез! – дип, кырын борылгандай булды.

Шуннан соң без аларны «Милләт көтепханәсе»нә биреп бастырдык. Зарары шул булды: Шәрәфләргә унөч сумнан саткан идек. «Милләт көтепханәсе» ун сумнан түләде. Ләкин минем шатлыгым башкада иде. Китап басылып чыккач та:

– Әһ-һа, Мәҗит, – дидем, – син милләтне сөйсәң, мин аны кайгыртам!