Зариф Бәширов - Сайланма әсәрләр. Истәлекләр, бәян, публицистик язмалар

– Җае чыкса, һи-и. Без дә тик ятмас идек тә анысы.

– Әнә урыс алпавытының җирләре нинди шәп урында… Ут өстендә биетергә иде шуны.

– Син аны әйтәсең әле. Ә үзебезнекеләр? Низам байны кара син. Хәләл көч белән баеганмы? Садыйк хаҗины кара!

– Кул бер күтәрелсә, алар гына өлешсез калмас иде әле.

Шундый көннәрнең берсендә кемнәрдер Садыйк хаҗиның келәтенә төшеп, күп кенә малларын урлыйлар. Бу хәл авыл сәүдәгәрләре белән кулакларга безгә бәйләнү өчен җитә кала.

– Әнә бит алар көн саен, койма буена җыелып, ниндидер шайтан сабакларын укыйлар да: «Низам байлар белән Садыйк хаҗиларны да тыныч куймабыз!» – диләр.

Әнә шуннан чыккан инде ул келәткә төшү дә!

Минем әтиемә дә килеп җитәләр:

– Синең улың ниндидер бер Мәҗит дигән судинның шайтан сабакларын укып, авыл яшьләрен бозды, аларны караклыкка өйрәтте. Кем белә, келәт басу эшенә үзе дә катнашкандыр әле ул! – диләр.

Шуннан соң әти мине йөрүдән, яшьләр арасында китап укудан тыйды. Ләкин «Фәкыйрьлек белән үткән тереклек» тә, «Себер тимер юлы» да кулдан-кулга, өйдән-өйгә сәяхәт итүдән туктамады.

Үз гомерен авыл байларына эшләп үткәргән Хамаҗан Кәримәсе:

– Әйтәсе иде шул Мәҗит дигән кешегә – байларның менә шушы этлекләрен дә язсын иде ул! – ди.

1907 елның көзендә, басу эшләре бетеп, урманнан әтиләргә кыш буена җитәрлек утын ташыгач, мин Казанга укырга киттем.

– Болай булмас ул! – дим, мин әйтәм. – Мәҗит Гафуриныкы төсле китап бастырып чыгару өчен, әлбәттә, Казанга мәдрәсәи «Мөхәммәдия»гә укырга барырга кирәк. Чөнки Мәҗит Гафури да шунда укый ич… Китап бастыручы «Мәгариф көтепханәсе» дә шунда!

Казанга барып төшкән көннән үк, мин үз дәверендә матур гына шигырьләр язган, бер-ике җыентыгы да басылып чыккан Хәбиб Исхакый белән бер чәйханәдә танышып алдым. Ул да мәдрәсәи «Мөхәммәдия»дә укый икән. Ләкин танышкач та ул бер күңелсез хәбәрне әйтте:

– Үткән кыш Мәҗит Гафури безнең белән бергә укыды. Ул быел юк инде, Уфага кайтып китте, – диде.

– Инде миңа нишләргә? Ул булмагач, китапны да бастырып булмас инде… Уфага «Галия» мәдрәсәсенә барсам ничек булыр икән?..

Хәбиб Исхакый белән киңәшләшкәннән соң, мин, тәвәккәлләп, Казанда калырга булдым.

Хәбиб Исхакый белән без бер сыйныфта – шәрик булып укыйбыз, бер бүлмәдә торабыз, шәһәргә йөрергә чыкканда да гел бергә булабыз. Мин туктаусыз аңардан Мәҗит Гафури турында сорашам:

– Төсе, буе, кыяфәте, килбәте? Кием-салымы, тормышы? Шәптер, ә?! Фаэтонда гына йөридер?

– Син аны губернатор дип белдеңме әллә?

Хәбиб Исхакый аның шактый ярлы хәлдә яшәвен сөйләде дә:

– Ул үзен садә тота һәм түбәнчелекле, ләкин бик сак кеше. Урынлы-урынсыз сөйләүдән, күп катнашулардан тартына, – диде.

Мин үземнең моңа бөтенләй кире уйларымны әйткәч, Хәбиб Исхакый көлеп җибәрде:

– Алай булгач, китабың басылып чыккач, син үзеңне бик эре тотарга уйлыйсыңдыр инде?..

– Юк, нишләп алай булсын? – дим мин.

Хәбиб Исхакый да, минем шикелле үк, Мәҗит Гафурига көчле мәхәббәт саклый икән. Бигрәк тә ул аның шигырьләрен мактый:

– Аның шигырьләрендә өмет хисләре көчле, – ди.

– Алай булгач, син үзең нигә соң шулчаклы өметсез?

– Тормыш шулай итте мине, – диде Хәбиб, авыр гына көрсенеп.

Әхмәтҗан Мостафин кебек иске фикерле хәлфәләргә, иске тәртипләргә каршы көрәш алып барган Хәбиб Исхакый, һәрвакыт мәдрәсә идарәсе һәм Галимҗан хәзрәтләр тарафыннан читләтелүе аркасында, торган саен өметсезлеккә бирелгән иде. Аның саулыгы да шулчаклы начар: кан әсәре булмаган төсенә караганда, очы күгәргән озынча борыны гына синең күзеңә чалына, хәтта төштә күргән бер шәүлә кебек кенә иде. Шул өметсезлек аркасында, ул 1912 елда үзен үзе һәлак итә.

Хәбиб Исхакыйның сөйләвенә караганда, Мәҗит Гафури Троицк шәһәреннән Казанга килеп, мәдрәсәи «Мөхәммәдия»гә укырга кергәч тә үзенең тырышлыгы, үзен тота белүе аркасында, укучылар арасында гына түгел, хәтта мәдрәсә идарәсе һәм Галимҗан хәзрәт алдында да бик тиз ригая, хөрмәт казана. Галимҗан хәзрәт үзенә бик якын торган Фатих хәлфәгә:

– Син Мәҗитне күбрәк үз тирәңдә тот, аңа яхшы, җайлы урын бир. Аңа һәрвакытта да булышлык ит, тәрбия итә белгәндә, аннан зур кеше чыгар, – ди икән.

Хәбиб Исхакый әйтә:

– Күрәсең, Галимҗан хәзрәт Мәҗитне дә Фатих хәлфәнең копиясе итәргә теләгәндер, – ди.

Әлеге хәлфә искитмәле аумакай, куркак, ялагай бәндә иде. Нигәдер аны мәдрәсә эчендә дә, Казан халкы арасында да «Урыс Фатих» дип йөртәләр иде. Бу миңа бигрәк тә сәер тоела, безнең якта, киресенчә, сүзен бирмәүче, турыдан бәрдерүче, шуның белән тупасрак та булган кешегә «урыс токымыдыр ул» ди торганнар иде. Урысның илдә үзен хуҗа итеп тоюыннан килеп чыккан сүз булгандыр инде. Яуларда кырылып исән калган татар исә аңа гел ярарга, яраклашырга тырышкан.