Андрэй Дзмітрук - Выкраданне чарадзея

— Як? — сумеўся я. — Якое гэта мае значэнне?

— Не здагадваецеся? Зрэшты, гэта мог зрабіць неабавязкова якут, з такім поспехам гэта мог ажыццявіць таленавіты мансі, ненец, чукча. Пётра Мікалаевіч, што для вас ёсць сабака?

— Як што? Ну жывёліна, сябар чалавека...

— Вось так ці прыкладна так адказаў бы любы жыхар горада, любы нашчадак спрадвечных земляробаў. Ну а вы, шаноўны, — ён загаварыў да мяне, — што вам, нашчадку многіх пакаленняў паляўнічых, той самы сабака? Увогуле ўсё жывое? Не вам асабіста, а якуту, таму ж Томату Іванавічу, чалавеку пажылому, які, пэўна, цудоўна памятаў іншае, негарадское жыццё? Ну?

— Ага, вось вы пра што... — сказаць, што я здзівіўся, азначала нічога не сказаць. — Паслухайце... няўжо?..

— Я нічога не сцвярджаю дакладна, я толькі прапаную гіпотэзу. Лепшай вопраткі, чым прыдумалі эскімосы, у палярнікаў не было і няма. Пры ўсім размаху навукова-тэхнічнай рэвалюцыі. Байдарка... Пералічваць можна доўга. Што, своеасаблівасць народнага таленту — справа толькі мінулага? Не, таварышы, і будучыні таксама. Адзінства і адначасова нацыянальная асаблівасць савецкай культуры. Як часта мы вымаўляем гэтыя словы, не задумваючыся над глыбінёй іх сэнсу, або зводзім усё да своеасаблівасці архітэктуры, рамяства, песень, танцаў і да таго падобнага. Не, усё куды больш складана. Цяпер раскажыце, што такое вам, якуту, прырода, што вам жывёла і ўсё іншае.

— Ну... — я сумеўся. А, было не было! — Наогул, так. Прыроду, жывёл і птушак мы ачалавечвалі, гэта нашае зусім нядаўняе мінулае... Што вы хочаце, прырода — гэта наш дом, дзе праходзіла і цяпер праходзіць большая частка жыцця! Ці любім мы яе? Не тое слова... Яна і мы — гэта ўсё адно... Па нашых нядаўніх уяўленнях, жывёлы радуюцца, гаруюць, думаюць, як чалавек, у іх свае клопаты і пацехі, ёсць і пачуццё справядлівасці. Яны могуць размаўляць з чалавекам, разумець яго настолькі, што, гаворачы, напрыклад, пра мядзведзя, на яго нельга сварыцца — можа пачуць і адпомсціць. Нельга без дай прычыны прычыняць боль жывёлам і птушкам. Дрэвы плачуць, калі ў лес уваходзіць няўмека з сякерай... Наадварот, яны радуюцца, калі бачаць майстра. І гэтак далей. Вядома, цяпер шмат што здаецца наіўным...

— А шмат што ой як не пашкодзіла б пераняць усім у цяперашняй нашай экалагічнай сітуацыі... — уздыхнуў дзядок. — Так, цяпер і гісторыя Томата Іванавіча паўстае зусім іначай.

Я з захапленнем глядзеў на «філосафа», хоць амаль нічога не мог адрозніць у цемры. Гэта ж трэба — скеміў тое, што павінен, абавязаны быў уцяміць я!

— Што ж, — прамовіў той. — Мая гіпотэза, як бачыце, не зусім абсурдная. Гэта каму-небудзь сабака — «інструмент», а ў Томата Іванавіча Басыргас быў ледзь не сааўтарам. Менавіта такі чалавек павінен быў апярэдзіць свой час, пайсці на супрацоўніцтва з жывёлай, адважыцца на такі «ненавуковы» падыход, які, я ўпэўнены, калі-небудзь, калі мы зблізімся з прыродаю (інакш нам не жыць), стане звычайным. Так, Томат Іванавіч трохі іначай глядзеў на свет, чым усе мы. Гэтым ён абавязаны сваім продкам, сваёй культуры, якая ў ім знітавалася з сучаснай, увабраўшы ўсё лепшае з абедзвюх. Перад ім не стаялі тыя псіхалагічныя бар'еры, якія ў гэтай праблеме былі б амаль непазбежныя і цяжкавыканальныя. Але канчатковы вынік, на жаль, сумны. Нехта, вядома, паўторыць адкрыццё Томата Іванавіча, але здзейсніць гэта з большым спазненнем, таму што навука рухаецца інструментальным, у дадзеным выпадку доўгім шляхам. Тысячы і тысячы памруць заўчасна, калі толькі...

— Што? — выдыхнуў Пётр Мікалаевіч, які разам з намі заварожана сачыў за нязвыклым ходам думкі «філосафа».

— Справа паскорыцца, — апусціў руку на маё плячо, — калі па слядах Томата Іванавіча пойдзе ён. Ці хто-небудзь накшталт яго. Знайдзіце, Кэскіл, свайго Басыргаса, вярніце нам страчанае, хворыя не павінны чакаць.

Я здрыгануўся ад нечаканасці. Але тут жа паабяцаў здзейсніць усё. Ці мог я зрабіць іначай? З таго часу на мне ляжыць гэтая адказнасць. Ці падзеліць яе хто-небудзь са мною?

Хата спадабалася Ганне яшчэ здалёк, калі яна ішла запыленаю сцежкай уздоўж платоў, у зацені каранастых ліпаў, міма пасівелага ад старасці калодзежнага зруба, — ад моцнага парыву ветру ланцуг бразнуў аб пагнёную бакавіцу вядра… куры мітусліва ўступалі дарогу, як бы наракаючы на чалавечае нахабства… певень збочыў па-страявому, захоўваючы мужчынскую годнасць… бабулі, што сядзелі радком на прызбе, аднолькава прывіталіся і доўга глядзелі ўслед… вуліца была шырокая, раз'езджаная грузавікамі дарога вілася пасярод яе, як рэчка па даліне, парослай трыпутнікам і мяккай мурожнай травою.