Тажис Мынжасар - Шежірем сыр шертсе

Ал Ұланақтың қалай қаракесек атауын алып, қарашаңырақ иесі болғандығына келер болсақ, мұны растар деректі біз қаракесек ақыны Қанатбай Елеусізұлының мына өлең жолдарынан табамыз:

Айтайық Қаракесек–

Ұланақты,

Атаның бауырында өсіп

бұла бопты.

Қария жас әйелден

бала көрмей,

Әлімнің бір баласын

сұрап апты.

Осыған орай Ұланақ ұрпақтары Әлімұлы кестесіне қарашаңырақ иесі ретінде Қайырбайдың «Қаракесек» атымен еніп, талас жоқ, оның әулеттегі құқықтық, құзырлық күштерін де иемденіп, сөйтіп дәстүр бойынша сонау кездерден бүгінге дейін жолдарын Әлімдікінен де үлкен деп санап жүргендері белгілі. Біле-білсек бұл да қисынды тұжырым. Жай емес, дәйекті тұжырым.

Тағы бір айтайын дегеніміз, шежірелерді қарап отырсаңыз, кейбіреулерінен бір-біріне қайшы келетін мәлімет, дерек тұстарын кездестіріп қаласыз. Біз ондайда олардың қайшылықтарын алып тастап, ортақ белгілері бойынша қайта топтастырып жазуға тырыстық. Мәселен, біз Хамит Маданов пен Мақсұт Неталиевтің «Кіші жүз» шежірелері мен Тынышбек Дайрабаевтың «Кете–Шөмекей шежіресінде», Әлиакбар Жұматайұлының шежіре-өлеңі мен Зайыр Сәдібековтың «Қазақ шежіресінде» (Ташкент–Узбекистон. 1994 ж. 6 бөлім. 109–110 б.б.),халқымызға белгілі, атақты Нұрмұхамедұлы Жанқожа батыр шежіресінде о бастағы шыққан тегіміз бен ағайынды Байсары, Әлім, Шөмен тегіне қатысты айтылатын деректерді осылайша түзетіп, бір-бірімен толықтырып бердік. Ол бойынша тегіміз: Жайылханнан–Қалпақ, одан–Түмен. Түменнен–Қазақ, одан–Бекарыс. Бекарыстан–Ордаш, одан–Мөңке. Мөңкеден Сарымырза, одан–Қоғам, одан–Алшын туады да, ал одан ағайынды Алау мен Арғымақ дүниеге келеді. Алаудан барып Құдияр тентек, ал одан үш қожа–Байқожа, Сәдірқожа, Нәдірқожа тарайды. Осы Нәдірқожадан барып, жоғарыда тілге тиек етіп отырған Қайырбай-Қаракесек пен Қыдырбай-Байұлы туады. Бұл Әлиакбар Жұматайұлының шежіре-өлеңінде былай жырланады:

Алшыннан Арғымақ пен Алау туды,

Алғашы ала жібек жалау болды.

Ту ұстап, тұлпар мініп, топты бастап,

Дұшпанға туғаннан-ақ талау болды.

Алаудан туды бала–тентек Құдияр,

Жан болды жауға қарсы қайраты бар.

Баһадүр батырлығы жұрттан асқан,

Семсерді сілтегенде кесіпті нар.

Үш қожа тағы туды Құдиярдан,

Ерлікте пар келмеді бұларға жан.

Байқожа, Сәдірқожа, Нәдірқожа,

Нәдірден Қаракесек бала болған.

Баласы Қаракесек Әлім, Шөмен,

Болыпты бұлар да үшеу Байсарымен.

Бозаншы Байсарыдан жетім қалып,

Қайғырып, қаршадайынан шөккен Шөмен.

Бүкіл алшынның ұранына, бәлкім, айтулы батыр болғасын шығар, осы Арғымақтың аты алынады. Біреулер оны Алау батырдың лақап аты деседі. Бірақ бұл, біздіңше, қате пікір. Өйткені шежірелердің денінде олар екі ағайынды болып келеді. Сөйтіп Арғымақтан–Телеу, еншілесі Рамадан таратылады.

Қолымызға кейінірек тиген Рашид–Әлмахан шежіресінде Алаудан тарайтын оның еншілестері Саптан мен Қылуар жөнінде деректер беріледі. Оларда Саптаннан–Жаурыншы, Қарақатыш, одан–Мелде, одан–Елез, одан–Қарашәмен, Аққожа, Есқожа, Бұдаш тарқатылады. Осы Бұдаштан – әйгілі Жағалбайлы, Қуат, Ормантай. Жағалбайлыдан–Бөдеш, Бестерек, Болат, Қараша, Аққожа, Ормантай, Құтбанай, Тұзбет, Сирақты, Байқожа, Манатау, Біліс дүниеге келеді. Қылуардың еншілес інісінен–Керейіт, одан–Тәңірберген, одан–Байдос, Жандос. Байдостан–Жанқабыл, Жарек. Жандостан–Ыдық, Жартай тарайды. Пайымдауымызша, мұнда Кердері Құдиярдың Нәдірқожасынан емес, Байқожасынан өрбуі керек сияқты. Өйткені Нәдірқожадан біздер, Қаракесектер мен Байұлы тарамаймыз ба? Ал Сәдірқожадан –Табын, Тама тарқатылады. Өйткені ресми шежіре деректері бойынша Кердері мен соңғы екеуі Жетіруға жататындығы белгілі.

Нәдірқожаның Қыдырқожасынан (Байұлынан)–Алтын, Самса, Жанбибі (біздіңше Жамбы+би). Самсадан–Беріш, Жаппас. Жанбибіден–Сұлтансиық, Бақтысиық, Қыдырсиық. Сұлтансиықтан–Қызылқұрт, Масқар, Алаша, Байбақты. Бақтысиықтан–Есен, Темір, Шеркеш. Қыдырсиықтан–Ысық, Баршабике. Осы Баршабикеденшежіре, тарихтарда жиен деп айтылғанымен, бірақ үлкен жиында қолына жілік ұстатылып, әулеттің ұлы деп жарияланған айтулы Адайтуған көрінеді. Адайдан–Құдайке, Келімберді. Құдайкеден–Тәжіке, Қосай. Тәжікеден–Қабақай, одан–Ешмұрат, Қарамырза, одан–Құлынби, Сегізбатыр. Құлынбиден–Мәмек, одан–Тәжіғали, Маханмадияр. Тәжіғалидан–Зиналабадин, Әлхан. Маханмадиярдан– Әлиасқар. Қосайдан–Теңей, Байбол (бәйбішеден), Сүйіндік, Бәли (екінші әйелінен), Айтай, Бегей (үшінші әйелінен). Келімбердіден–Ақбан (бірінші әйелінен), Қонай, Орыс (екінші әйелінен), Балықшы (үшінші әйелінен),