Aleksandr Belyayev - Jahongir

— Fikrni uzoq masofaga uzatish shunaqa keng yo‘lga qo‘yilganmi sizlarda? — deb so‘radi Emma.

— Ha, ha! — dedi Dugov. — Ajoyib narsa. Fikrni uzoq masofaga uzatish haqiqatan ham keng qo‘llanilyapti. Bir necha o‘n yildan keyin dunyo tanib bo‘lmas darajada o‘zgarib ketadi.

— Hozir erishilganining o‘zi ham hazil gap emas, — dedi Shtirner. — Nahotki gazetalarda o‘qimagan bo‘lsangiz?

— Biz gazeta olmaymiz.

Shtirner Elzaga qaradi-yu, bir nimalarni eslaganday o‘y surib qoldi.

— Qizyq, — dedi u keyin. — Men sizni qachonlardir, qayerdadir ko‘rgandayman. Ehtimol, yo‘l-po‘lda tasodifan uchrashgandirmiz?…

— Ehtimol, — deb javob berdi Elza bir oz o‘ng‘aysizlanib. — Shunaqa qilib, fikrni uzoq masofaga uzatish mo‘’jizalar yaratadi deng?

— E, nimasini aytasiz! Biz afsona va xomxayollarni haqiqatga aylantirdik. — Kachinskiy birdan to‘lqinlanib gapga tushib ketdi: — Agar yo‘lingiz tushib Moskvaga borib qolgudek bo‘lsangiz, uni tanimaysiz. Sizni lol qoldiradigan birinchi narsa shuki, Moskva ulkan sukunat shahriga aylangan. Bevosita fikr almashishni o‘rganganimizdan buyon bir-birimiz bilan deyarli gaplashmaymiz. Gaplashishning eski usuli bizga endi juda sekin va noqulay bo‘lib tuyuladi! Balki borib-borib gaplashishni butunlay unutib yuborarmiz. Hademay pochtani ham, telegrafni ham va hatto radioni ham arxivga topshirsak kerak. Biz uzoqdan turib bir-birimiz bilan gaplashishni ham o‘rganib oldik. Agar xohlasangiz, hozir Moskvadagi o‘rtog‘im bilan fikr olishishim mumkin.

Kachinskiy jim bo‘lib qoldi, ko‘zlarini xiyol yumib, chakkasiga qandaydir bir qutichani qo‘ygancha diqqatini bir joyga to‘pladi. Elza bilan Emma uning yuzidagi o‘zgarishlarni qiziqib kuzatib turdilar. Saldan keyin Kachinskiy ko‘zlarini ochib, jilmaydi.

— Do‘stim sog‘-salomat ekan, lekin ishi juda ko‘pmish, majlisda o‘tiribdi. Moskvada qor yog‘ayotgan emish. Ivin hammamizga salom aytdi. Xotiniga to‘ti olib borishimizni iltimos qildi.

Emmaning og‘zi ochilib qoldi.

— Qanaqa qilib gaplashdingiz? — deb so‘radi u, — fikrlar aralashib ketmaydimi?

— Shunaqa bo‘lishi ham mumkin, lekin radiodagichalik emas. Bizning «radiostansiya» miz eskisiga qaraganda ancha aniq ishlaydi; biz suhbatdoshimiz «priyomnigi» qaysi to‘lqinda turganini hammavaqt bilamiz va shunga qarab, tez aloqa bog‘laymiz.

— Qani o‘sha radiostansiyangiz? — deb so‘radi Elza.

— Mana! — dedi Kachinskiy peshonasini ko‘rsatib. — Miyamiz — bizning radiostansiyamiz. Bizda haqiqiy kuchaytirgich mashinalar ham bor, lekin ulardan ommaviy ta’sir o‘tkazish lozim bo‘lib qolgandagina foydalanamiz. Masalan, yangiliklarni xabar qilish, leksiya, konsert paytlarida. Odamlar esa bir-birlari bilan muomala qilish uchun cho‘ntaklarida kichkina kuchaytirgich olib yurishadi. Mana! — Kachinskiy hozirgina o‘zi chakkasiga tutib turgan qutichani ko‘rsatdi. — Yaqin masofaga hozir kuchaytirgichning ham zarurati yo‘q. — Hademay sun’iy kuchaytirgichlardan butunlay voz kechamiz. Mashq qilish orqali tabiiy «radiostansiya» miz quvvatini oshira boramiz.

— Xuddi radiodagiga o‘xshab, qonsert ham eshittira olasizlarmi?

— Radiodagidan ko‘ra ham soz bo‘ladi. Biz eng yaxshi kompozitorlarimizdan istagan kuyimizni xayolan ijro etishni iltimos qilamiz. Xayolning erkin parvoziga quloq tutish naqadar gashtli! Yeki bo‘lmasa, bizda sevib o‘ynaladigan shaxmatni olib ko‘raylik. Yuz minglab odamlar grossmeysterlarning o‘yinini xayolan tomosha qilishaveradi. Ayniqsa bu o‘yinni «ochiq» o‘ynash maroqli. Shaxmatchilar donalarni surishni o‘ylash jarayoiini xayolan tarqataveradilar. E-e, hammasini aytib ado qilib bo‘lmaydi.

— Borib o‘z ko‘zingiz bilan ko‘rganingiz ma’qul, — dedi Shtirner Elzaning o‘ziga qarab turganini sezib.

— Ha, eng yaxshisi shu, — dedi Kachinskiy. — Biz faqat ovozni emas, balki bo‘yoqlar, obrazlar, sahnalar, xullas, inson tasavvur qila oladigan hamma narsani xayolan tarqataveramiz. Fikrii uzoq masofaga uzatish barcha uchun tushunarli bo‘lgach, teatrlar, kinematograf, maktab va shunga o‘xshash ommaviy muassasalarga hojat qolmaydi. Bilim olish, hordiq chiqarish, tomoshalar hamma uchun qulay bo‘ladi. Fikrni uzatish, ayniqsa, ishchilar faoliyatida ham juda qo‘l keladi. Bizda ishni xuddi orkestrday uyushqoqlik bilan va benuqson bajaradigan butun-butun mehnat kollektivlari bor.

Bu narsa fikriy ta’sir yordamida nerv sistemalarining faoliyatini uyg‘unlashtirish bilan bog‘liq. Kollektiv mehnat talab qilinadigan joyda harakatlarning muvofiq kelishi katta ahamiyatga ega. Buning uchun, masalan, qadim zamonlardan boshlab keyingi paytlargacha qo‘shiqdan foydalanishgan. Bizda bir vaqtlar: «Ey azamatlar, zo‘r beriig…» degan qo‘shiq aytilardi. «Zo‘r bering», deganda ishlayotganlar ahil harakat qilishardi. Lekin bu uso‘l faqat og‘ir jismoniy mehnat paytidagina qo‘l kelgan. Murakkab mehnat jarayonlari chogida ishchilar harakatini uyg‘unlashtirish uchun esa boshqa usullarni qo‘llashgan. Barcha protsesslar bir-biriga bog‘lanib ketadigan konveyyer sistemasi joriy qilinganki, ishlab chiqarishning biror yerida ish to‘xtasa, butun konveyyer to‘xtab qolgan. Odamlar xohlasa-xohlamasa bir me’yerda ishlashga majbur bo‘lishgan. Axir barcha baravar emas-ku. Har kimning jismoniy va ruhiy holati har xil bo‘ladi. Endi ana shu majburiy usul o‘rnini bizning fikriy ta’sir usulimiz egalladi. Bu usul odamlarni majbur qilmaydi, balki ishchilarga o‘z nerv sistemalari va muskullari ishini kollektiv mehnati bilan muvofiqlashtirishga yordam beradi.

Bir paytlar Moskvada tashkil etilgan Birsimfans, ya’ni dirijyorsiz birinchi simfonik orkestr hammani hayratga solgan edi. Bu haqiqatan ham ko‘pdan-ko‘p odamlarning bir-biri bilan qalban birlashgan, nerv sistemalarining ishi uyg‘unlashgan kollektivini yaratish yo‘lidagi birinchi urinish edi. Ammo shunga qaramay, Birsimfansda ham majburiy birlashuv kuchli edi: uning a’zolari kollektivning yagona irodasidan ko‘ra oldindan belgilangan kuy sur’atiga ko‘proq bo‘ysunar edilar.

Ko‘rinmas «dirijyor» ning miyaga bevosita ta’sir qilishi — bu, butunlay boshqa gap. Uyushqoqlik ham, mehnat unumdorligi ham a’lo darajada bo‘lydi.

— Bularning hammasi inson shaxsiyatini, uning erkinligini yo‘q qilib yubormaydimi? Bu kuchni boshqalarga qarshi ishlatishni xohlab qoladigan odamlar chiqib qolishi mumkinku!

— Shunaqa dam bor edi uni Shtirner deb atashardi, uning to‘g‘risida ba’oi bir aplarni eshitganman, — dedi Shtirner, — O‘sha odam rostdan ham fikr kuchidan o‘z manfaati yo‘lida foydalanib, boshqalarga kup jabr o‘tkazgan. Ammo Kachinskiy uni zararsizlantirishga muvaffaq bo‘ldi.

— Bilmaysizmi, hozir Shtirner qayerdaykin? — Elza o‘zini tutolmay Shtirnerga murojaat qildi.

— Bilmayman, uning qayerdaligini bilmaganimga shukur qilsin… Agar ko‘rib qolganimda ham so‘rashmagan bo‘lardim.

Kachinskiy jilmaydi.

— Shtirnerdan o‘ch olishning nima keragi bor? Uni jilovlab qo‘yishning yumshoqroq usullari mavjud. Lekin biz bu usullardan favqulodda hollardagina foydalanamiz. Bundan tashqari, adolatli bo‘lishimiz kerak: Shtirner bizga katta meros qoldirib ketdi. Uning ixtirolarisiz fikrni uzoq masofaga uzatish sohasida bu qadar yutuqlarga erishmagan bo‘lardik. Qolaversa, u mening hayotimni saqlab qoldi. Bu uning olijanobligidan dalolat beradi.

— Rossiyada Shtirnerning kirdikorlarini qilib bo‘lmaydi, — dedi Shtirner. — Fikrni uzoq masofaga uzatish hammabop bo‘lib qolganidan beri kuchlar nisbati o‘zgardi. Agar siz birovning fikrini qabul qilishni istamasangiz, «priyomnigingizni o‘chirib» qo‘yishingiz mumkin. Vassalom.

— Baribir «fikriy hujum» ehtimoli hali ham bor, — deb uning gapini davom ettirdi Kachinskiy. — Lekin bundaylarni doimo kuzatib turamiz va o‘ziga xos ravishda jazolaymiz. Qudratli kuchaytirgichlar orqali jinoyatchiga tegishli ta’sir o‘tkazamiz, u shunday «mulla» bo‘lib qoladiki, qaytib jinoyat qilish umrbod xayoliga ham kelmaydi. Bizga endi qamoqxonalar ham kerak emas, har qanday jinoyatchini jamiyat uchun foydali shaxsga aylantirish qo‘limizdan keladi.