Aleksandr Belyayev - Jahongir

— Xo‘sh, natijasi nima bo‘ldi? — deb so‘radi Gotlib qiziqib.

— Menimcha, bu masalani ham hal qilsam kerak, — javob berdi Kachinskiy.

— Bir narsani so‘rashga ruxsat etsangiz, — dedi Zauyer. — Butun dunyodan hozir fikrni uzoq masofaga uzatish muammosi ustida gap ketyapti. Uyat bo‘lsa ham bo‘ynimga olishim kerak, shu narsaga ko‘pam aqlim yetmaydi. Keyin, menimcha, o‘zi azaldan bor narsyni nima uchun odamlar endi kashf qilishdi?

Kachinskiy jonlandi, Gotlib bo‘lsa beixtiyor xursinib qo‘edi.

«Amaliy gapga o‘tish o‘rniga nazariyabozlik boshlanadi endi!» — deb o‘yladi u.

— Buni qisqacha shunday tushuntirish mumkin: uilagan har bir fikrimiz miya va nervlarning eng mayda zarralarida bir qator o‘zgarishlar yuz berishiga sabab bo‘ladi. Bu o‘zgarishlar elektr hodisasi bilan bir vaqtda ro‘y beradi. Miya va nerv hujayralari ishlab turgan paytda o‘zidan maxsus elektromagnit to‘lqinlarini chiqaradi, bu to‘lqinlar xuddi radio to‘lqinlar singari har tomonga baravar tarqalib turadi.

— Unday bo‘lsa, nima uchun biz shu paytgacha bir-birimiz bilan xayolan gaplasha olmaymiz?

— Chunki bu to‘lqinlarning quvvati oz, tabiati ham butunlai boshqacha. Birovning ko‘nglidan o‘tgan fikr ikkinchi bir kishining ongiga ta’sir qilishi uchun har ikkala odam miyasidagi elektromagnit to‘lqinlari bir-biriga mos kelishi kerak.

— Qisqasi, «priyomnik-miya» faqat «tarqatuvchi stansiya», ya’ni fikr uzatuvchi miya tarqatgan uzunlikdagi to‘lqinlarnigina qabul qila oladi, demoqchisiz-da?

— Ha, barakalla. Bunday hodisalar bir-biriga yaqin odamlar o‘rtasida ko‘p kuzatilgan. Lekin bu hodisalarni tekshirish va ayniqsa, ilmiy jihatdan asoslash imkoniyati bo‘lmagdni uchun shu paytgacha fan buni rad etib kelgan. Buning ustiga, bu sirli hodisadan har turli qallob va afsungarlar foydalanib, kishi tanasiga bog‘liq bo‘lmagan allaqanday «ruh» ning mavjudligini xalq orasida isbotlashga urinib kelganlar.

Kachinskiy bir oz tin olib, yana davom etdi:

— Xuddi mana shunaqa «sirli» hodisalardan biri meni fikrni uzoq masofaga uzatish muammosi bilan shug‘ullanishga undadi.

— Qiziq, qanaqa hodisa ekan u? — dedi Zauyer.

Gotlib betoqat bo‘lib o‘tirgan joyida bir qimirlab qo‘edi.

— Bu voqea Tiflisda bo‘lgan edi. Yaqin bir do‘stim terlama kasaliga chalinib yotib qoldi. Uni ko‘rgani tez-tez borib turardim. Bir kuni uning oldidan juda kech qaytdim, chiroqni o‘chirib o‘zimni karavotga tashladim. Shunda soat ikki edi. Soat zang urdi, ketidan xuddi birov nozik qadahning chetiga qoshiqcha bilan ikki-uch marta urganday bo‘ldi. «Mushuk!» — degan xayel o‘tdi ko‘nglimdan, irg‘ib turib chiroqni yoqdim. Ammo xonada na mushuk, na birorta shisha idish bor edi. Bu hodisaga e’tibor bermay, yana o‘rnimga yotdim.

Ertalab o‘rtog‘imning uyiga kirdimu vaziyatdan darrov hamma narsani angladim. Do‘stim o‘sha kecha jon bergan ekan. Uning jasadini karavotdan olishga yordamlashdim.

«Qachon uzildi?» — so‘radim men.

«Kechasi soat ikkida», — deb javob berdi onasi.

Karavot yonidan o‘ta turib, ustida har xil dorilar turgan tumbochkaga oyog‘im tegib ketdi. Kattakon yupqa stakan ichidagi soshiqcha uning chetiga urilib, tanish ovoz eshitildi.

«Qayerda eshituvdim bunaqa ovozni? — deb o‘ylay boshladim men. — Ha, kecha kechasi. Xuddi mana shu ovozni eshituvdim». Keyin onasidan do‘stimning qanday jon berganini so‘radim.

«Kechasi roppa-rosa ikkida og‘ziga qoshiqchada dori tutdim. Lekin u lablarini sal-pal qymirlatdi-yu, dorini icholmadi. Qoshiqchani stakanga tashlab, ustiga engashdim. U olamdan o‘tgan ekan».

Bu voqea meni qattiq o‘ylantirib qo‘edi. Albatta, bunda biror g‘ayritabiiy narsa borligiga ishonmasdim. Lekin shunday bo‘lsa ham bu hodisayi qanday izohlash mumkin? U paytlarda bir maktabda radio kursidan leksiya o‘qirdim. O‘zim, xabaringiz bo‘lsa kerak, injener-elektrikman. O‘shanda daf’atan, stakan ovozining eshitilishi xuddi radio to‘lqinlaryga o‘xshagan elektr bilan bog‘liqmasmikin, degan fikr keldi xayolimga. Jon berayotgan do‘stimning miyasi elektr to‘lqinlari tarqatgan bo‘lsa, mening miyam qabul qilib olgandir? Keyinroq, Moskvaga kelganimdan keyin miya va nerv faoliyatini o‘rganish bilan shug‘ullana boshladim. Ajablanarli joyi shundaki, nerv sistemasi bilan miyaning tuzilishi ko‘p jihatdan radiostansiya konstruksiyasiga o‘xshab ketar ekan. Miya hujayralari ham mikrofon, ham detektor, ham telefon vazifasini o‘taydi. Nozik nerv tolalarining bir uchi g‘altaksimon bo‘lib buralib ketgan, xuddi simdan yasalgan spiralga o‘xshaydi — mana sizga solenoid, mana sizga o‘zinduksiya. Qizig‘i shundaki, hatto o‘zim bilan birga ishlaydigan professor-fiziolog ham mana shu spiralning xizmatini tuzuk-quruq tushuntirib berolmadi. Elektrotexnika nuqtai nazaridan esa buning hech qanday bosh qotiradigan joyi yo‘q. Tabiat, aftidan, bu g‘altakni elektr tokini kuchaytirish uchun yaratgan bo‘lsa kerak. Bizning badanimizda hatto Raund lampalari ham bor, bular yurakning kolbachalari. Yurakning energiya manbai akkumulyator batareyalariga, ustki asab tomyrlari esa — radiopriyomnikning yerga ulanadigan simiga o‘xshaydi. Inson tanasining tuzilishini elektrotexnika nuqtai nazaridan o‘rganib, shunday xulosaga keldimi, bizning tanamiz elektromagnit tebranishlarini tarqatadigan va qabul qila oladigan murakkab elektr apparati — butun bir radiostansiyaning aynan o‘zi ekan. Mana, chizmaga bir nazar tashlanglar.

Ammo elektromagnit to‘lqinlarining mavjudligini isbot qilish men uchun oson bo‘lmadi, albatta. Hayvonlar ustida muvaffaqiyat bilan tajriba o‘tkazayotgan Dugov laboratoriyasida ish boshladim. O‘z tajribalarimni quyidagi tartibda olib bordim: o‘z qo‘lim bilan temir qafas yasab, uni izolyatorlar ustiga o‘rnatdim. Zarur bo‘lib qolgan taqdirda qafas yerga ulanishi mumkin edi. Qafas oldiga itni o‘tqazib qo‘yib, qafas ichiga Dugov kirardi. Qafas yerga ulanmagan paytda it Dugovning xayolan bergan buyruqlarini to‘la-to‘kis bajarardi. Qafasni yerga ulab qo‘yishingiz bilan itga hech qanday ta’sir o‘tkazib bo‘lmasdi.

Buning sababini tushunib turgan bo‘lsangiz kerak: elektromagnit to‘lqinlari qafas temiriga urilib, yerga o‘tib ketavergan, itga yetib bormagan. Shundan qilib, muammo hal bo‘ldi. Miyaning elektromagnit to‘lqinlarini tarqatishi isbotlandi. Miya va nerv hujayralaridagi tebranishlarning elektromagnit bilan aloqadorligi boshqacha metodlar asosida olimlarimiz: akademik Lazarev, professor Bexterev hamda italiyalik professor Kazamali tomonidan ham isbot etilgan.

Gotlibning toqati toq bo‘ldi.

— Bularning hammasi judayam qiziqarli, — dedi u sabri chidamay, — lekin rostini aytsam, bizni masalaning ilmii tomonidan ko‘ra amaliy jihatlari qiziqtiradi. Siz yangi quroldan jinoiy maqsadlarda foydalanish xavfidan aholini himoya qilish chorasini ham topaman, dedingiz. Lekin hali buni topganingiz yo‘q. Qisqasi, Shtirnerni zararsizlantira olasizmi?

— Nazariy jihatdan masala hal bo‘lgan, biroq hali keng masshtabda tajriba qilib ko‘rganim yo‘q. Biz hayvonlarga qisqa masofadan turib ta’sir o‘tkazishni sinab ko‘rdik xolos. Men yaratgan «mashina-miya» ni hozirgi zamon texnikasi bemalol ishlab chiqara oladi. Hozir inson miyasi tarqatadigan elektromagnit to‘lqinlarining xususiyati, uzunligi, chastotasi va boshqa jihatlarini o‘rganyapman. Ularni mexanik jihatdan qaita tiklash unchalik qiyin emas. Agar ular transformator orqali kuchaytirilsa, fikr-to‘lqinlar xuddi radio to‘lqinlari singari har tarafga tarqalib, odamlar tomonidan qabul qilinaveradi.

Mening mashinam antennalar, transformator hamda katod lampalari bo‘lgan kuchaytirgich va antennaning induksiyali, tebranuvchi konturidan iborat. Siz ma’lum fikrni mening «tarqatuvchi stansiyam» antennasiga uzatasiz, stansiya esa uni kuchaitirib, bo‘shliqqa tarqatadi. Biz Shtirnerni o‘qqa tutadigan yangi «to‘p» mana shu bo‘ladi.