Змитрок Бядуля - Жыды на Беларусі. Бытавыя штрыхі

Нідарма ўвосень 1917 г. на Ўсебеларускім зьезьдзе ў Менску прадстаўнікі розных жыдоўскіх партыяў, вітаючы беларусаў, са шчырай удзячнасьцю ўспаміналі аб тым, што на Беларусі ніколі жыдоўскіх пагромаў не было.

За ўвесь час сумеснага жыцьця беларусаў і жыдоў на Беларускай зямлі гэтыя дзьве нацыі псыхічна шмат перанялі адна ад аднэй. У мовах, у звычаях, у легендах, у будаўніцтве, у будзённым жыцьці — у іх формы так перамяшаліся, што (болей усяго ў жыдоў) прынялі новую самабытную акрасу.

Ёсьць агульныя жыдоўска-беларускія народныя мэлёдыі, прыказкі, дзе жыдоўская і беларуская мовы перамяшаныя паміж сабою. У беларускай мове ёсьць словы: «хаўрус», «хеўра», «бахур», «адхаіць» і шмат іншых — чыста гэбрайскіх словаў. У жыдоўскай мове беларускіх словаў ёсьць тым болей.

У свой час, у 1911—12 гг., жыдоўскі журналіст і рэдактар розных жыдоўскіх часопісаў, п. Гурвіч, у Вільні зьвярнуў на гэтую справу ўвагу. Сабраўшы цэлы зборнік прыказак і дадаўшы да іх свае тлумачэньні, ён паслаў гэта да друку ў загранічны журнал.

Але гэтага мала. Ёсьць цэлая жыдоўска-беларуская этнаграфія, якая чакае свайго зьбіральніка. Такія прыказкі, як: «Ня добра рэйдэлэ(гаворыць), а добра мэйнэлэ(думае)», — ёсьць соткі.

Вось па жыдоўскім альфабэце жабрацкае клянчаньне, якое жыды сьпяваюць на дзяды:

«Ах, брацьця, галубцы, давайце галоднаму вашаму жабраку хлеба троху.

Алеф, бойс, гімэль, далес, гой, вов, заін, хэс, тэс,

Я — калека, ламака, мучальнік. Не магу служыць у пана. Чым-кольвек

юд, коф, ламэд, мэм, нун самэх, айэн, цэй, цадык, куф,

ратуйце сьляпога татуню.

рэйш, шын, тоф».

Ёсьць вельмі пекная беларуская песьня, якая заканчваецца па-гэбрайску і пяецца на хасыдзкую мэлёдыю:

Адказваюць яму зь неба:

За другім разам:

Вось другая песьня да трох жыдоўскіх патрыярхаў — Абрама, Ісака і Якава:

Гэтакіх песьняў ёсьць шмат у жыдоў, як сур’ёзныя, таксама і лёгкія прыпеўкі.

Вось на манер талмудычнай сафістыкі ешыбацкі жарт:

«То, шма! (Ідзі паслухай!) Казачка піла пойла эй лэй (або не) піла пойла? Калі скажаш — піла пойла, то чаму бэрдэлэ (барада) суха? Калі скажаш — лэй (не) піла пойла, то чаму экелэ (хвосьцік) мокры? — Тэйка — блайбт акашэ» (пытаньне астаецца неразгаданым).

На матыў «Кол Нідрэй» (малітва на «Страшную ноч») жыды пяюць беларускую песьню: «Як паехаў у карчомку». На жаль, словаў ня памятаю.

У некаторых мейсцах Віленшчыны, па мястэчках, жыды, пераняўшыся забабонамі і міталёгіяй беларусаў, на Купальле сьцелюць хлявы крапівой і папаратнікам, каб ведзьмы малака не адбіралі ў кароў. Нешта падобнае да беларускай каляднай казы ёсьць і ў жыдоў. На Дзяды пры выпіўцы адзін адзяецца казою і пяе беларускія прыказкі ў парадку жыдоўскага альфабэта:

Жыды вельмі паважаюць беларускую народную мудрасьць. У іх ёсьць такая прыказка:

«Agojescher glajchwort ist wi aidocshe tojre» (сялянская прыказка ўсё роўна, як жыдоўская Тора).

На першы погляд магло б здавацца, што ў пераняцьці культуры адной нацыяй у другой, жыды, як нацыя болей культурная, павінны былі мець перавагу над беларусамі і мець свой большы ўплыў над імі, але ў самай рэчы ёсьць іначай. Першая прычына гэтага тая, што ў гэтых дзьвюх нацыяў няма роднасьці мовы і плямёнаў і тут якраз палякі і расейцы занялі першае мейсца, асымілюючы беларусаў. Другая прычына — гэта беларуская зямля. Дэкарацыя мясцовай самабытнай прыроды мае ў сябе такую вялікую сілу, што на ўплывы ўсялякіх іншых культураў дзеіць адпорна ў адваротны бок. І тыя людзі з нашага краю, якія пісалі па-расейску або па-польску і нажылі сабе славу ў памянёных літаратурах, не маглі выкараніць у сабе духу беларускай зямлі, каторы жыў у іх сэрцах. На кожным кроку чуецца, што гэтыя пісьменьнікі — беларусы. Моц беларускай зямлі зрабіла тое, што ў Беларуска-Літоўскім княстве законы пісаліся па-беларуску, прыдворная мова літоўскіх князёў была беларуская. А літвіны яшчэ цяпер наракаюць, што шмат літоўскіх сялян абеларусела. У цяперашняй выстаўцы старасьвецкіх памяткаў у Вільні пад назваю: «Вільня-Менск» ёсьць каран беларускі, пісаны татарскімі літарамі. Гэта паказуе, да чаго можа даходзіць уплыў беларускай культуры!