Андрей Федоренко - Сечка. Літаратурныя эсэ

Алесь (чамусьці ўзрадвана). З горам, з няшчасцем!

Я. Дык тут хоць аддадзім належнае творчаму падыходу... А вось другі прыклад. Як ты растлумачыш мне дакументальны фільм “Дарога ў нікуды”? У прыватнасці эпізод, дзе дыктар за кадрам абвяшчае: “В аккупированном Минске находилось отребъе, носящее псевдонациональные костюмы и умудряющееся даже издавать книжонки, написанные на местном наречии”?

Алесь. Не можа быць!

Я. Растлумач мне ўсяго дзве рэчы: чаму касцюмы не проста нацыянальныя, а псеўданацыянальныя? Па якіх прыкметах гэта вызначаецца? І што за “местное наречие»? Мінскае? Магілёўскае? Ці ўсё ж гэта тое самае “наречие”, на якім у час вайны пісалі Купала ў Маскве, Колас ў Ташкенце, Мележ – у франтавым шпіталі, Шамякін – у акопах пад Мурманскам? Тое самае “наречие”, вершы на якім напісаныя ляжалі ў кішэнях прастрэленых гімнасцёрак Міколы Сурначова, забітага пры штурме Берліна, Змітрака Астапенкі – у Карпатах, Алеся Жаўрука – пры абароне Сталінграда? Сотняў і тысячаў іншых, што склалі галовы і за гэтае “наречие” таксама, каб рознае брыдоцце па ім не тапталася?

Алесь. Не маглі так сказаць па тэлевізары! Ты штосьці перабольшваеш.

Я. Пайшлі спаць, Алесь. Заўтра падымацца рана, чарвякоў капаць...

Недзе праз год телефануе Пісьмянкоў:

– Ну, паглядзеў я “Дарогу ў нікуды”... Ведаеш, ты казаў праўду там, каля вогнішча.

Якое вогнішча, які фільм, дарагі Алесь Уладзіміравіч! Столькі вады з таго часу сплыло, так даўно было тое, што, здаецца, стала няпраўдаю...

4.

Колісь жыў у нашай вёсцы такі Пятро Лапіцкі, па мянушцы Лапідон (мазырскія мянушкі ўвогуле асобная тэма; у нас у кожнага іх па тры, і ўсе адна перад адной брыдчэйшыя).

Быў ён каравачнік, г.зн. ездзіў на падводзе па вакольных вёсках і збіраў рознае рыззё, анучы – па нашаму караўкі, у абмен на пластылін, гліняныя свістулькі, іголкі-ніткі, насоўкі, хусткі... Чамусьці гэты ў прынцыпе важны занятак лічыўся да страшнага непрыстойным. Калі якая матка хацела прыпалохаць свайго няздатнага да навукі ёлупня, дык казала: “Гуляй, гуляй! Будзеш караўкі збіраць, як Пятро Лапідон”.

І з чым мы, малеча, маглі ўвязаць пачуты пазней у школе прыметнік “лапідарны”? Акрамя як з Пятром Лапідонам? Для мяне асабіста да самага апошняга часу гэтае слова было сінонімам расійскаму “топорный”, цяп-ляп зроблены, кандовы, нязграбны...

І вось аднойчы ў крытыцы на сваю аповесць “Нічые” бачу: “Гэтым лапідарным сказам Федарэнка хацеў сказаць...”

Я дзесяць разоў перачытаў сказ, вось гэты:

“Адбываўся нейкі гістарычны нонсенс”.

У чым тут лапідарнасць? Дзе нязграбнасць? Нарэшце здагадаўся праверыць на іншых:

– Вадзім, – спытаў у паэта Вадзіма Спрынчана, – як ты разумееш слова лапідарны? Толькі не па слоўніку. Я ведаю – гэта кароткі, ёмісты сказ і т.п. Уяві, што ты не ведаеш слоўнікавага значэння. Чыста суб’ектыўна – якія эмоцыі гэтае слова выклікае?

–Толькі станоўчыя.

– Ты ўпэўнены?

– Абсалютна.

“Вось так, – падумалася мне. – А ты ўжо хутчэй наязджаеш на бязвіннага крытыка – замест таго, каб выпраўляць уласнае невуцтва...”

5.

Памёр Алесь Пісьмянкоў. І ў некралогу на яго раптам кінулася ў вочы, рэзанула па жывому:

“...Мы страцілі паэта з ёмістым мысленнем, які пісаў лапідарна...”

І ўсё ва мне ўзбунтавалася – не, не і не! Хай лепш я застануся невукам, хай буду больш давяраць дзіцячай асацыятыўнасці і сваім эмоцыям, чым цвярозаму сэнсу, – але гэтае слова я ніколі не палюблю.

І яно не павінна стаяць ні ў некралогу на майго сябра, ні ў будучым некралогу на мяне.

6.

Памінаючы Пісьмянкова, мы з яго цёзкам, Алесем Наварычам, дагаварыліся да:

– Калі памірае нехта з блізкіх, дарагіх людзей, дык нам, хто яшчэ ТУТ, павінна жыцца лягчэй, бо яны ТАМ за нас каго трэба папросяць.

Ды ці то забыўся пра нас Алесь, ці то не надарылася магчымасці закінуць за нас слоўка, але вось толькі ўсім нам, яго блізкім, не лягчэй, а чамусьці ўсё цяжэй...

2004 г.

Сечка -4

1.

Можна марыць пабудаваць дом, можна адчуваць у сабе талент дойліда, архітэктара, – але калі ты будзеш блытаць “пілу з напільнікам” (як кандыдат у лаўрэаты Нобелеўскай прэміі пісьменнік-філосаф З.Меражкоўскі), сякеру з секачом, малаток з малаткарняю, дык, само сабою, мара гэтая ніколі не здзейсніцца.

Каб пабудаваць дом, хату, хлеў ці нават сабачую будку або звычайную шпакоўню, трэба ведаць, як абыходзіцца з самымі элементарнымі прыладамі працы: сякераю, рубанкам, малатком, цвікамі і г.д.