Ніл Гілевіч - Удзячнасць і абавязак [літаратурна-крытычныя артыкулы і нататкі]

Глыбокая ўнутраная культура і сапраўдная, непаказная інтэлігентнасць Івана Паўлавіча Мележа выяўлялася і ў яго ваяніўчым непрыманні пошласці, хамства і цынізму, дзе бы якіх формах яны ні давалі сябе адчуць. Я не думаю, што тут жа трэба хутчэй рабіць агаворку: не, не, Мележ не быў святы! Я і не збіраюся абвяшчаць яго гэткім. Я толькі хачу падкрэсліць, што ён ненавідзеў і не цярпеў пошласць, абураўся праявамі цынізму, эмацыянальнай грубасці і этычнай бестактоўнасці. Асабліва — у літаратуры і мастацтве. Напрыклад, яго вельмі засмучала зніжэнне ўзроўню эстэтычнай культуры на сцэне некаторых беларускіх тэатраў. Да гэтай тэмы ён вяртаўся ў размовах са мной досыць часта. «Нельга ж цягнуць на сцэну такую вульгаршчыну,— гаварыў ён,— нельга брудныя, нізкапробныя «хохмы» выдаваць за народны гумар! На які гэта густ разлічана? На ўбогі і прымітыўны, а сапраўды культурнага гледача гэта можа толькі абразіць!.. Якая маральная глухата — за ўсім гэтым, якая эстэтычная неграматнасць!..» Непагадзіцца з Іванам Паўлавічам было, на вялікі жаль, немагчыма.

Яшчэ адзін штрых, без якога партрэт Мележа — чалавека і пісьменніка — быў бы, на маю думку, вельмі няпоўны — гэта яго незвычайная любоў да народнай песні, да фальклору ў цэлым.

Што Мележ любіць, цэніць і добра ведае вусна-паэтычную народную творчасць, і асабліва — песні, гэта можна ўбачыць з яго кніг, з яго раманаў, апавяданняў, артыкулаў. Але сябры і таварышы Івана Паўлавіча ведаюць гэта і па асабістых уражаннях. Некалькі характэрных сведчанняў-эпізодаў трымаецца і ў маёй памяці, і я хацеў бы пра іх расказаць.

Неўзабаве пасля апублікавання ў «Полымі» вялікай часткі маёй працы «Паэтыка беларускіх загадак», я зайшоў у рэдакцыю часопіса да загадчыка аддзела крытыкі і літаратуразнаўства Р. В. Шкрабы. «Хай бы вы ўчора гэткай нарою прыйшлі»,— са шкадаваннем сказаў ён мне. «А што такое?» — пытаюся. «Пабылі б на пасяджэнні рэдкалегіі, на абмеркаванні апублікаваных матэрыялаў. Вы многа страцілі, што не чулі выступлення Мележа. Зрэшты, і ўсе мы страцілі, што не здагадаліся прынесці магнітафон або запрасіць стэнаграфістку. Спыніўшыся на вашым артыкуле «Паэтыка загадак», ён амаль усё выступленне — напэўна, з паўгадзіны — прысвяціў народнай паэзіі. Гэта было такое слова пра беларускі фальклор, якое вартае цэлага курса лекцый. І ведаеце, як кончыў? Сказаў: я ганаруся народам, які стварыў такую цудоўную паэзію. І я шчыра ўдзячны тым, хто гэтую паэзію для нас адкрывае!»

Што і казаць: сапраўды, было чаго мне пашкадаваць у тую хвіліну; але яшчэ больш было чаго парадавацца. Думка Івана Паўлавіча значыла для мяне вельмі многа.

Прыкладна тады ж, можа, тыдзень-другі пазней, звоніць ён аднойчы вечарам па тэлефоне і запрашае: «Прыходзь — паслухаем разам песні. Мне ўдалося набыць у выдатным выкананні і ў дасканалым запісе мае любімыя песні: народныя, а таксама «Спадчыну» і «Алесю» Лучанка... Чамусьці мне хочацца паслухаць іх разам з табою. Прыходзь. Бяры сваю Ніну Іванаўну, і прыходзьце. Калі, вядома, запрашэнне нейкага дылетанта ад фальклору варта ўвагі»,— закончыў ён звыклым жартоўным топам. Канешне, праз некалькі хвілін — балазе, недалёка,— мы былі на кватэры ў Івана Паўлавіча... Круцілася стужка, гучалі песні. Я кідаў зрэд часу позірк на гаспадара — незвычайна задуменнага, паглыбленага ў самога сябе, у бог ведае якія ўспаміны і летуценні... Здавалася, нішто зараз не можа адарваць яго ад гэтага пакланення хараству. Ён слухаў народныя песні так, як самы набожны ў свеце чалавек слухаў бы ў храме ўрачыстую месу!..

Матчына песня!.. Бясконца многа ўмясцілася ў гэтыя два словы — цэлыя эпохі, стагоддзі і тысячагоддзі народнага жыцця-быцця, лёс дзесяткаў і соцень пакаленняў. Асабіста я ўпэўнены, што ўсякі паэт і пісьменнік пачынаецца з яе, матчынай песні, што выток — там. Так было, не сумняваюся, і з Мележам. Усё пачалося тады, калі хлапчук упершыню анямеў ад хараства роднай палескай песпі, калі ў яго ўсё замёрла ў душы — пры яе гуках, яе словах і мелодыі, і яшчэ не ўсвядомлена ён адчуў сваю вялікую роднасць з гэтым цудам паэзіі і музыкі, адкрыў гэта для сябе як таямніцу і зразумеў нешта такое, чаго словамі дакладна ніколі не выкажаш, але ў што будзеш верыць і за чым будзеш ісці праз усё жыццё...

Апошні раз матчыны песні — у дакладным сэнсе слова — Мележ слухаў 20 красавіка 1976 года на сваім аўтарскім вечары ў тэатры імя Янкі Купалы, які, па настойлівай просьбе самога Івана Паўлавіча, мне выпала весці. Кажу: «у дакладным сэнсе» таму, што гэта сапраўды былі песні, якія спявала калісьці яго маці, цёткі і суседкі, пазней — сёстры і дзяўчаты-равесніцы, і гучалі яны зусім так, як тады, калі ён іх чуў у далёкія гады маленства і юнацтва ў роднай палескай вёсцы. Бо гэта і былі песні адтуль — іх прывезлі Івану Паўлавічу яго землякі, удзельнікі народнага хору вёскі Глінішча Хойніцкага раёна,— прывезлі як падарунак ад роднай зямлі, як выказ сваёй шчырай павагі і любові да вялікага сына Палесся.