Ніл Гілевіч - Удзячнасць і абавязак [літаратурна-крытычныя артыкулы і нататкі]

У жніўні 1976 года я працаваў у доме творчасці Кактэбель у Крыме. Раніцай у пакой зайшла з тэлеграмай у руках паштальёнка і спытала маё прозвішча. Па голасу і па выразу твару я зразумеў, што навіну яна прынесла невясёлую. «Нядобрае нешта?» — спытаў я, адчуваючы, як халадзее ўнутры. «Вельмі нядобрае...» — адказала са спачуваннем жанчына і працягнула мне лісток. Пасярэдзіне бланка былі ўсяго тры словы: «Сёння памёр Мележ».

З той жнівеньскай раніцы прайшло больш трох гадоў, шмат падзей адбылося за гэты час у жыцці і ў літаратуры, а пачуццё болю і крыўды, ад якога сцялася тады сэрца, не праходзіць і пад напластаваннямі новых перажыванняў, новых засмучэнняў — не заціхае. Мацней пакрыўдзіць, балючэй ударыць, страшней абрабаваць беларускую літаратуру, чым гэта зрабіла з ёю смерць Мележа,— нельга. Тое, што было ясна і тады, адразу (каго мы страцілі!) — з гадамі робіцца яшчэ больш ясным, бо ўсё выразней усведамляюцца маштабы і значэнне яго таленту, яго месца ў нашай літаратуры, яго ролі ў духоўным і культурным жыцці нацыі.

І справа тут не толькі ў незвычайнай, магутнай сіле мастацкага таленту Мележа. Справа яшчэ — у яго жыццёвай і творчай пазіцыі, у яго чалавечым характары і грамадзянскім сумленні. Дакладней — у спалучэнні першага і другога: у шчаслівым паяднанні Мастака і Чалавека-Грамадзяніна з вялікай літары.

Успамінаю яго думкі, у якіх ён быў глыбока перакананы: поспехі ўсёй сучаснай беларускай літаратуры былі б значна большыя, калі б мы ўсе глыбей усведамлялі сваю адказнасць за справу, якой сябе прысвяцілі; калі б працавалі ў літаратуры з большай мужнасцю, сумленнасцю і самаадданасцю; калі б мы ўсе да канца разумелі, што ў мастацкай творчасці хітрыць і дыпламатнічаць, паступацца сваімі перакананнямі і таргавацца з уласным сумленнем — справа апошняя і безнадзейная: такая лінія — варта жалю і пагарды, бо яна вядзе да разбэшчання і дэградацыі таленту, да здрабнення і спусташэння творчай асобы. Усведамленне гэтых ісцін павінна быць глыбокім унутраным перакананнем пісьменніка, яго жыццёвым прынцыпам на кожны дзень.

У Мележа было незвычайна высокае пачуццё адказнасці за сваю пісьменніцкую прафесію. Разуменне творчай дзейнасці як найвышэйшага грамадзянскага абавязку (без важнічання і чыноўнай пыхі пры гэтым), выключная чалавечая і пісьменніцкая сур'ёзнасць, добрасумленнасць і прынцыповасць, сапраўды рыцарскія — іначай не скажаш — адносіны да літаратуры,— вось што ў першую чаргу характарызуе, па мой погляд, Мележа-мастака, Мележа-творцу, Мележа-камуніста. Калі б мне прапанавалі сцісла вызначыць яго запавет нам, што жылі і працавалі з ім разам, і тым, што ідуць у нашу літаратуру сёння і прыйдуць у яе заўтра,— я вызначыў бы яго так: «Галоўнае — не мітусіцеся. Літаратура не для мітуслівых. Працуйце сур'ёзна, сумленна, самаахвярна. Думайце не пра сябе і свае ўласныя выгады, а пра духоўную культуру свайго народа, пра яе ўзвышэнне і славу, пра яе лёс. Думайце, як лепш сказаць людзям праўду жыцця і часу, каб гэтым дапамагчы ім падняцца ў сваім чалавечым станаўленні хоць па трохі вышэй».

Так працаваў у літаратуры ён — сур'ёзна, добрасумленна, самаахвярна. Так думаў аб жыцці і літаратуры ён — маштабна, глыбока, мудра, з дзяржаўным размахам, з сапраўдным грамадзянскім неспакоем і заклапочанасцю.

Хачу пагадаць радкі з яго дзённікавага запісу, зробленага праз дзень пасля смерці Міхася Ціханавіча Лынькова. Па словах Мележа, апошнія гады Лынькоў «жыў мудра», «стаяў над дробязлівасцю жыцця і добра вылучаўся сярод некаторых ссівелых пуставатых трапетуноў». Лынькоў вылучаўся сярод «трапетуноў ссівелых», а сам Мележ — сярод чарнагрывых і малайцаватых, але такіх жа мітуслівых і «пуставатых», як і тыя «ссівелыя». Вылучаўся іменна тым, што — не мітусіўся, не паддаваўся пачуццям і настроям, якія маглі б прынізіць яго як пісьменніка і грамадзяніна. Павінен засведчыць, што не паважаў Іван Паўлавіч гэтакіх «пуставатых» дзеячаў літаратуры. Колькі разоў у размовах, помню, ён адпускаў па іх адрасу кплівыя ацэнкі і характарыстыкі, часам іранічна, з разуменнем нікчэмнасці іх мітусні, усміхаючыся, а часам — часцей — гнеўна абураючыся: мітуслівасць, разумеў ён, рэч — далёка не бяскрыўдная для нашай агульнай справы.

Пры жыцці Івана Паўлавіча мне неаднойчы даводзілася чуць легенду пра нібыта занадта хваравітае ўспрыманне ім крытыкі, пра яго нібыта незвычайную крыўдлівасць у дачыненні да тых, хто выказваў аб яго творах крытычныя заўвагі. Як чалавек, які блізка ведаў Мележа на працягу добрых дваццаці гадоў, меў многа з ім сустрэч і гутарак, хацеў бы я выказаць сваю думку наконт гэтай рысы ў характары Івана Паўлавіча. Так, вядома, калі яму выказвалася тая ці іншая крытычная заўвага, Мележ не расцвітаў ад радасці, не вітаў пачутую крытыку воплескамі задавальнення. Але, па-першае, я ніколі не бачыў і не чуў, каб хто-небудзь іншы з сур'ёзных літаратараў рэагаваў па крытыку падобным чынам — радаваўся і пляскаў у ладкі. Усе мы аднолькава грэшныя, усе мы незвычайна любім, чакаем і проста дачакацца не можам, каб нам сказалі, што твор ці нешта ў творы не ўдалося. Іншая справа, што многія сваёй «радасці» і «задавальнення» не выяўляюць тут жа, адразу, а затойваюць у душы і носяць — за пазухай. Па-другое, Мележава рэагаванне на крытыку зусім не азначала яго нецярпімасці да апошняй, яго адмаўлення права іншых на крытычныя меркаванні.