Таццяна Шамякіна - На лініі перасячэння

Словы Прыбыткова пераклікаюцца з размовай Вяршкова і Масея ў другім рамане пра продкаў беларусаў, але ў разважаннях Вяршкова ўжо не толькі замілаванне Радзімай, здзіўленне і боль за пакуты яе, але і гатоўнасць змагацца, вера ў перамогу.

Што ж давалі такія размовы Зазыбе? Відаць, многае, бо, як адзначае аўтар, «Зазыба ажно пашкадаваў, што гэтак адразу пайшоў Прыбыткоў». Відаць, у размовах такіх, у адчуванні блізкасці сваёй да народа чэрпаў Зазыба сілы для таго, каб сумленна рабіць сваю справу, каб рыхтавацца да ўпартай, працяглай барацьбы. Гутаркі Зазыбы з аднавяскоўцамі не перапыняюцца на працягу першага рамана. Лінія Зазыбы перапоўнена дыялогамі. Сам ён гаворыць параўнаўча мала, але прыслухоўваецца да голасу народа, і хоць здраднікам, у прыватнасці Раману Сёмачкіну, «дужа хацелася неяк супроцьпаставіць вясковых мужыкоў былому старшыні калгаса», адчуваецца непарыўная сувязь сялян з Зазыбай, іх унутраная еднасць.

Зазыба адмаўляе дзейнасць па дырэктывах, але і яму вельмі цяжка спачатку на нешта рашыцца. А калгаснікі чакаюць ад яго пэўнасці. Парфён Вяршкоў папракае Зазыбу: «Як зганяў тых кароў, дак не толькі самога на вёсцы не відаць, але нават голасу не чутно. А час не чакае. І немцы, ты сам кажаш, у Бабравінах, да і... жніво пара пачынаць. Другі год дак мы ўжо, лічы, канчалі гэтымі чысламі. А тута, як наўмысля, еты год бытта адно да аднаго».

Пытанне пра жніво, пра жыта, пра размеркаванне яго паміж калгаснікамі з'яўляецца не толькі сюжэтным стрыжнем лініі Зазыбы, але і ўвогуле дылогіі, набываючы пры гэтым філасофска-абагульняючае значэнне. Зазыба змагаецца за хлеб, гэта значыць, за самае святое, спрадвечнае, важнае ў чалавечым жыцці. Клопаты пра хлеб яднаюць людзей, падымаюць іх веру ў будучае, у неабходнасць працягу жыцця, у бессмяротнасць Савецкай улады. Рашэнне Зазыбы аб раздзеле хлеба і аб захаванні яго да прыходу Чырвонай Арміі, запісанае ў пратакол, пагражала яму адказнасцю перад «новай уладай». Вялікая рызыка была і ў яго клопатах пра разведчыцу Марылю, астаўленую для падпольнай работы, ён разумеў, што можа паплаціцца жыццём, але ён разумеў таксама і тое, што «цяпер ад кожнага, хто меў сумленне і ўсведамляў сваю адказнасць перад краінай, патрабавалася не толькі намаганне фізічных і духоўных сіл — бадай, найважнейшым было падрыхтавацца ахвяраваць сабой». Па сутнасці Зазыба на працягу раманаў і знаходзіцца, калі можна так сказаць, у працэсе гэтай падрыхтоўкі. І. Чыгрынава больш за ўсё цікавіць іменна шлях да подзвігу, псіхалагічная яго абгрунтаванасць. Такія, як Зазыба, у небяспечнай абстаноўцы імкнуцца зрабіць усё, на што здатныя, у выключных абставінах яны становяцца героямі.

Іменна дзякуючы аўтарытэту Зазыбы былому махноўцу і дэзерціру Брава-Жыватоўскаму, забойцу Раману Сёмачкіну і вырадку Рахіму пакуль што цяжка праводзіць устанаўленне «новай улады». Але відаць па ўсім: барацьба наперадзе зацятая.

Кульмінацыйным момантам лініі Зазыбы з'яўляецца дзень жніва ў першым рамане. Ззяла ў гэты дзень на небе тры сонцы; і хоць Зазыба не верыў у забабоны, ён падумаў: «...Значыць, нейкая прыкмета, кажуць, здараецца гэтак у часы бедстваў народных... Але якая — добрая ці благая?» Пакутлівым роздумам Зазыбы пра будучае і канчаецца першы раман.

У рамане «Апраўданне крыві» Зазыба больш упэўнены ў сабе, хоць напружанасць яго душэўнага жыцця яшчэ ўзрастае. Спрэчкі Зазыбы — ужо не столькі з Чубарам, колькі з Брава-Жыватоўскім, сынам Масеем і настаўнікам Мурачом,— пераходзяць з плану сацыяльна-эканамічнага ў план ідэалагічны.

Вопытны, разважлівы Зазыба ў канцы дылогіі ўжо добра разумее, што неабходна брацца за зброю. Але ён даводзіць Чубару, як важна, «каб было ўзважана і ўлічана ўсё як мае быць».

Гісторыя Зазыбы — у адступленнях, развагах, супастаўленнях — уводзіцца ў гісторыю часу. У рамане «Апраўданне крыві» часта ўспамінае Зазыба другую вайну — імперыялістычную, а потым грамадзянскую, сваё партызанскае мінулае, Шчорса, у атрадзе якога змагаўся. «Прыходзіла на памяць Зазыбу мінулае таксама цяпер, бадай, лягчэй таму, што і сучаснае, і будучае, як людзі кажуць, пакуль далей носа цяжка было згледзець».

Зазыбу непакоіў псіхалагічны стан яго сына Масея, які вярнуўся ў родную вёску з лагера «не па-чыстаму» і які ў адзін і той жа час імкнуўся перабораць нешта ў сабе і не мог забыць перажытае. Па-народнаму простымі і дакладнымі словамі даводзіў сыну Зазыба сваю веру ў савецкую ўладу, перакананасць у перамозе яе: «Для мяне савецкая ўлада — як для маці тваёй ты!.. Ёй, бачыш, няма ніякай справы да таго, які ты цяпер, і што ты гаворыш, і што збіраешся рабіць!.. Ты для яе па-ранейшаму такі самы, якім яна цябе нарадзіла!.. А ўжо ты павер мне — ні адна маці не хоча, каб дзіця ў яе было кепскае!.. Яна б тады і мучыцца не мучылася праз яго. Нават не раджала б!.. Вось гэтак і для мяне савецкая ўлада! Я яе таксама... ну, калі ты хочаш ведаць, я яе таксама раджаў!.. Я за яе біўся! Я за яе пакутаваў!.. Бо мы ўсе, хто за яе біўся тады, ведалі, якая гэта ўлада і навошта яна людзям патрэбна!..»