Таццяна Шамякіна - На лініі перасячэння

Парфён Вяршкоў, адзін з самых глыбокіх і абаяльных народных вобразаў дылогіі, перад самай сваёй смерцю ў рамане «Апраўданне крыві» дапытваецца ў Масея, сына Зазыбы, «хто на етай зямлі, дзе мы цяпера, жыў да нас?». Масей падрабязна расказвае Парфёну пра радзімічаў, княствы, паўстанне Вашчылы. Парфён робіць з усяго гэтага свой вьыад: «Значыць, і раней неспакойная наша надбесядская зямля была, Дзянісавіч? Не давалася?» — «Выходзіць, што так, дзядзька Парфён»,— здаволена згадзіўся Масей. З упэўненасцю, што не давалася і ніколі не дасца ворагу родная зямля, памірае Вяршкоў, пакідаючы сваю ўпэўненасць Масею.

Гістарызм дылогіі І. Чыгрынава праяўляецца не толькі ў імкненні звязаць часы, працягнуць лініі ад мінулага да сённяшняга і будучага, а і ў праўдзівым адлюстраванні падзей вайны, у гістарычнасці лёсу і характараў герояў раманаў.

Гістарычная канкрэтнасць, праўдзівасць у абмалёўцы самых першых тыдняў вайны, самой атмасферы тых дзён робіць дылогію І. Чыгрынава каштоўнейшым мастацкім даследаваннем на тэму Вялікай Айчыннай вайны. Прычым іменна выдатнае валоданне гістарычным матэрыялам дазволіла пісьменніку вырашыць і агульназначныя, маральна-этычныя праблемы.

Не карыстаючыся дакументам, які шырока ўвайшоў у сучасную эпічную літаратуру аб вайне, аўтар дасягае гістарычнай канкрэтнасці падзей дакладным указаннем мясцін, дзе адбываецца дзеянне, датамі, а галоўнае, дакументальнай скрупулёзнасцю, з якой апісваюцца першыя ваенныя дні ў вёсцы Верамейкі, у Забесяддзі. У раманах апісваецца зусім рэальная мясцовасць, радзіма самога пісьменніка — куточак на Магілёўшчыне. Час таксама названы канкрэтны — жнівень 1941 года.

Л. В. Іванова ў кнізе «Современная советская проза о Великой Отечественной войне» піша: «Гістарызм кніг пра вайну ў многім абумоўлены дыялектычным адзінствам гістарычнай праўдзівасці ў апісанні падзей і мастацкай канцэптуальнасці твораў. Спалучэнне гэтых якасцей прыводзіць да гістарызму ў раскрыцці чалавечых характараў і лёсаў, суразмерных эпосе, што з'яўляецца адной з важнейшых заваёў сацыялістычнага рэалізму. Уменне перадаць сутнасць з'яў праз прызму духоўнага ўспрыняцця іх асобным чалавекам таксама абумоўлівае ў многім гістарызм лёсаў, характараў, канкрэтных учынкаў герояў».

У дылогіі — складанае перапляценне сацыяльных, філасофскіх, маральных канфліктаў. Сацыяльная і маральна-этычная дыферэнцыяцыя выявіла і жыццёва актыўныя, прагрэсіўныя сілы, і сілы, варожыя ім. Вайна — праверка духоўнай каштоўнасці герояў, іх грамадзянскай сталасці.

Каштоўнасць дылогіі І. Чыгрынава — у гістарызме, імкненні асэнсаваць сувязь часоў, у праўдзівасці, дакументальнасці, аголенасці маральна-этычнай праблематыкі.

Сюжэт у рамане, як пісаў А. Фадзееў, «пабудаваны на грамадскіх падзеях, у вырашэнні якіх закладзена і вырашэнне асабістых лёсаў». Функцыі двух галоўных герояў дылогіі, якія «трымаюць» яе сюжэт,— Зазыбы і Чубара — шырокія і разнастайныя. Калі абстрагавацца ад іх чалавечых індывідуальнасцей, ад псіхічнага складу аднаго і другога, дык галоўная задача Зазыбы — «праз сябе» і свае адносіны з аднавяскоўцамі, а потым і з прадстаўнікамі «новай улады» выявіць глыбінны разрэз жыцця адной вёскі ў пераходнай сітуацыі, у той час, як Чубар развівае гэтую сітуацыю «ўшырыню», для чаго і адпраўляецца аўтарам у падарожжа па Забесяддзі.

Зазыба раскрываецца больш, так сказаць, катэгорыяй часу, для Чубара не менш важнае значэнне мае яго перамяшчэнне ў прасторы. Зазыбе неабходны час, каб выправіцца ад першай разгубленасці і мабілізаваць свае ўнутраныя рэзервы, увасобіць у рэальных учынках свае патэнцыяльныя душэўныя сілы. Пра такіх жа, як Чубар, гавораць, што іх вучыць жыццё. З гэтага пункту гледжання кампазіцыйнае размежаванне лініі Зазыбы і лініі Чубара ўяўляецца мэтазгодным, яно дазваляе павялічыць эпічнасць твора, правесці галоўную яго думку: нішто і ніхто не можа змяніць душу народа, надламіць яго волю, імкненне да свабоды і шчасця. Стыль рамана выяўляе тыя ўнутраныя здабыткі ў чалавеку, якія былі закладзены ў мірны час, за дваццаць год існавання савецкай улады. Але той факт, што Чыгрынаў узяў для мастацкага адлюстравання самы пачатак вайны, ускладніла яго задачу. У беларускай літаратуры шмат выдатных твораў аб вайне, і апісваюцца ў іх змаганні франтоў, жыццё ў акупацыі, партызанская барацьба. І. Чыгрынаў бярэ ўсё гэта нібы ў самай першай пазіцыі. Фронт ёсць, ён перасоўваецца за Сож, аб ім, натуральна, ведаюць верамейкаўцы, таму што ездзілі капаць акопы, ды і чуваць было колькі дзён. Немцы пакуль за 7 кіламетраў — у Бабінавічах, але жыхарам вёскі Верамейкі ўжо прыйшлося сустракацца з імі, ды ёсць ужо і іх стаўленікі — паліцаі-здраднікі. Рашэнне аб неабходнасці партызанскай барацьбы было прынята на апошнім пасяджэнні раённага камітэта партыі, але іменна на гэтым важным пасяджэнні не прысутнічаў старшыня калгаса Чубар, які ўвогуле не прывык жыць без кіруючых указанняў і дырэктыў. Нельга сказаць, што Чубар — чалавек абмежаваны. Як асоба ён у многім супярэчлівы, а абмежаванасць яго — спараджэнне пэўнага часу, пэўных умоў. Ва ўсякім разе, з вобразам Чубара ў дылогіі звязана важная тэма станаўлення партызанскага руху на Беларусі. Аб тым, што такая тэма цікавіла пісьменніка даўно, сведчаць апавяданні яшчэ першага зборніка. У адным з іх («Праз гады») былы партызан Даўгалёў звяртаецца да героя-апавядальніка з пытаннем: «А ты ведаеш, што такое партызан сорак першага года?» — «Я кіўнуў галавой, хоць, па шчырасці, не зразумеў яго пытання. Я ніколі аб гэтым не задумваўся...» А Даўгалёў працягваў: «...Гэта не тое, што партызан сорак трэцяга года. Не, зусім не тое». У дылогіі яшчэ не дзейнічае ні адзін партызан, але праз вобраз Чубара пісьменнік паказвае ўнутраныя, псіхалагічныя ўмовы партызанскай барацьбы.