Таццяна Шамякіна - На лініі перасячэння

І. Чыгрынаў любіць пэўнасць, таму ідэйныя пераконанні, жыццёвыя пазіцыі герояў намеціліся на першых старонках. Яшчэ ў пачатку першага рамана ў прынцыповай размове паміж Чубарам, старшынёй калгаса, і Зазыбай, яго намеснікам, праясняюцца характары гэтых людзей. Чубар катэгарычны, просталінейны, узрушаны і грубаваты. Зазыба ўраўнаважаны, спакойны, разважлівы, хоць на душы ў яго цяжка. Ён старэйшы за Чубара, бачыў ужо вайну, лепш ведае і разумее людзей. Чубар упэўнены ў неабходнасці знішчэння калгаснай маёмасці (у канцы другога рамана ён нават сам паліць збожжа). Але яшчэ ўпачатку Зазыба задае яму важкае пытанне: чым будуць карміцца людзі, якія застануцца па гэтай зямлі? У адказ Чубар катэгарычна і легкадумна гаворыць: «А хто іх прымушае заставацца? Той, хто па-сапраўднаму любіў савецкую ўладу, не будзе сядзець. Той даўно ўжо зняўся з месца і паехаў». На што Зазыба адказвае словамі Парфёна Вяршкова, які яшчэ ў «тую германскую» вайну гаварыў: «Хто з роднай зямлі ўцякае, той ворага не перамагае». Але для Чубара паняцці роднай зямлі, савецкай улады існуюць пакуль што ў іх шырокім, узнёслым, але вельмі абстрактным значэнні. Спрэчка гэтая, якая адбылася яшчэ ў першым раздзеле, на працягу рамана рухае ўчынкамі і думкамі герояў, раз'ядноўваючы і адначасова злучаючы іх, хоць сустракаюцца яны адзін раз у пачатку першага рамана і адзін раз у канцы другога, сцягваючы такім чынам вузлы канфлікту, хоць і не адзінага ў рамане, але аднаго з важнейшых.

У аснове канфліктаў многіх твораў сучаснай літаратуры пакладзены аналіз грамадскіх дзеянняў чалавека. Кожны чалавек — непаўторная асоба, якая творыць гісторыю адпаведна свайму светапогляду, у непарыўнай сувязі з галоўным зместам народнага жыцця.

Вера пісьменніка ў творчыя магчымасці чалавека, у неўміручыя народныя, сацыялістычныя каштоўнасці дазволіла праўдзіва і пераканаўча паказаць чалавека, які здольны разабрацца ў складаных праблемах быцця, актыўна ўдзельнічаць у канкрэтных падзеях.

Два дзесяцігоддзі, што стаяць за героямі, вызначаюць агульны дух, атмасферу раманаў Чыгрынава. Спачатку людзі і не асабліва баяцца вайны, яна паступова ўваходзіць у мастацкую тканіну твора. Яшчэ ў экспазіцыі верамейкаўцы не вераць у хуткі прыход немцаў, а сакратар райкома Маштакоў, які ў цэлым разумее сітуацыю, гаворыць пра ворагаў пакуль яшчэ зусім спакойна, як пра нейкую непагоду.

На Зазыбу таксама «вайна спачатку вялікага страху не нагнала». Можа, таму, што пасля арышту ў 1937 годзе яго адзінага сына Масея ён жыў, «як у тлуме». І таму многае з таго, што адбывалася навокал, неяк абходзіла яго. І ўсё ж іменна на Зазыбу, а не на Чубара кладзецца ў гэтых умовах самая вялікая нагрузка — адказнасць за калгасны хлеб. Гэта заканамерна, таму што ў Зазыбы больш унутраных рэсурсаў, глыбокіх ідэйных, маральных пераконанняў. Чубар не здольны пакуль што ўзяць у новых умовах на сябе такую адказнасць, ён не прывык нешта вырашаць сам.

І да Зазыбы мужнасць вяртаецца не адразу. Пасля размовы з Чубарам у душы яго «пасяліўся страх — было такое адчуванне, нібыта па вёсцы хадзіў хто з гарачай галаўнёй». Але гэта страх не за сябе, а за ўсё тое, чым жыў, чаму прысвяціў сябе. Матыў пераадолення праходзіць і праз лінію Зазыбы, і праз лінію Чубара, але па-рознаму, таму што вельмі розныя яны людзі. У першым рамане Зазыба, пераадольваючы прывычную інерцыю сваёй тугі па сыне, уключаецца пакуль што ў лакальную, але вельмі важную барацьбу за хлеб, за душы людзей з групкай здраднікаў, а ў іх асобе — з «новай уладай».

Унутранае жыццё Зазыбы вельмі складанае, пачуцці яго глыбокія і моцныя. Розныя факты, з'явы рэчаіснасці знаходзяць своеасаблівае праламленне ў яго душы, ён суадносіць іх з вайной. Аднойчы ён пачуў плач перапёлкі, і ў галаве ў яго ўзнікла пакутлівая думка: «Калі птушкі так плачуць ад свайго гора, то як жа тады павінны галасіць людзі, у якіх гора наогул бывае незраўнана больш, а цяпер дык і зусім цераз край?» Але людзі не галосяць, не плачуць. Апавяданне ў рамане вядзецца спакойна, стыль быццам знарок па-бытавому прыніжаны. Здаецца, жыццё ідзе, як і раней: засядае праўленне, збіраюцца ўбіраць хлеб, вакол пануе цішыня. Бытавыя клопаты, надзённыя справы ўвесь час процістаяць у свядомасці людзей пакутліваму адчуванню блізкіх страшных падзей.

Вось раніца звычайнага дня, яна апісваецца вельмі спакойна, размераным рытмам, маляўніча: «Вёска паступова абуджалася: узнімалі і апускалі драўляныя вёдры на доўгіх почапах жураўлі — у Верамейках былі тры калодзежы з жураўлямі,— і вясковыя бабы, дзогаючы парэпанымі пяткамі па сцежках, ужо ўгіналіся пад каромысламі, насілі ваду. Валіў дым з комінаў. Лопаючы крыламі на пералазах, спявалі галагуцкія пеўні». На фоне гэтай, амаль ідылічнай абстаноўкі размаўляюць Зазыба і стары селянін Кузьма Прыбыткаў. Прыбыткоў вельмі спакойна пытаецца ў Зазыбы: «Як мяркуеш, германец сянні прыйдзе да нас?» — «Ды ўжо як захоча»,— адказвае ў тым жа тоне Зазыба. Далей Прыбыткоў разважае, чаму наогул Германія пайшла вайной: «Германія, яна не тое што мы — мале-е-ень-кая!.. Ёй з намі, як па-разумнаму, дык і брацца не варта б. Ета дзе той Хабараўск, а і за ім таксама зямля. Я нават дзіўлюся, як ён саўсім асмеліўся напасць. Ета ж калі палічыць, дык іхні адзін на нашых трох ці чатырох». Горыч і любоў чуюцца ў словах Прыбыткова пра Беларусь: «Я от думаю цяпера: дык неяк дзіўна размешчана ета Беларусь наша, бытта гасподзь як знарок паклаў так. Усе праз нас вайной ходзяць, усе праз нас. Здаецца, каб хто перанёс яе ў другое месца, дык і нам бы па-другому жылося. А зямля харошая, можа нават лепшая за рай той. Ета ж падумаць толькі — у другіх голад дак ужо голад, людзі як тыя мухі гінуць, а ў нас адно толькі мужыкі паапухалі — ні кара, дак ягада, ні ягада дак грыб, а тама ўжо бульба пойдзе, жыта, але чалавек неяк выб'ецца з бяды, абы не сядзеў рукі склаўшы. Не, зямля наша папраўдзе райская, а от жа... От і Гітлер таксама... Спярша з дружбай лез, а цяпера і дружбе канец і любошчам».