Таццяна Шамякіна - На лініі перасячэння

Творчасць І. Пташнікава пачалася ў канцы 50-х гадоў, у час вялікіх і складаных пераўтварэнняў, змен ва ўсіх сферах грамадскага жыцця нашай краіны, у час, калі з цяжкасцямі, драматычнымі пошукамі, стратамі і знаходкамі фарміравалася літаратура, якую мы называем зараз сучаснай — літаратура 60-70-х гадоў. Гэта літаратура сталага сацыялістычнага грамадства, і яе шматграннасць, багацце форм — адлюстраванне багацця самой рэчаіснасці.

Калі гаварыць пра вёску, то за імклівымі працэсамі, што адбываліся там, літаратура сачыла дастаткова пільна. Тут можна назваць імёны такіх вядомых пісьменнікаў, як У. Фаменка, Я. Мальцаў, М. Аляксееў, П. Праскурня, С. Круцілін, Я. Дораш, У. Цендракоў, П. Пестрак, А. Кулакоўскі, А. Асіпенка і інш. Гэтыя пісьменнікі ставілі значныя грамадскія пытанні, імкнуліся вырашыць важныя сацыялагічныя, вытворчыя і маральна-этычныя праблемы. Трохі пазней, іменна тады, калі пачынаў І. Пташнікаў, аблічча літаратуры пачала вызначаць так званая «вясковая проза». Відаць, трэба лічыць натуральным, што на пераломе ў жыцці краіны, сяла, як было гэта ужо неаднойчы, мастакі слова звярнуліся да глыбінных вытокаў народнага жыцця. У час, калі асабліва хуткімі тэмпамі адыходзіў у мінулае спрадвечны сялянскі ўклад, адна за адной з'яўляліся кнігі В. Бялова, У. Цендракова, В. Шукшына, Я. Носава, В. Астаф'ева, Ф. Абрамава, В. Распуціна, Й. Друцэ, Г. Матэвасяна і інш. Вакол названых пісьменнікаў кіпелі спрэчкі, ім было кінута нямала папрокаў, не ўсе з якіх сёння можна прызнаць справядлівымі. У прыватнасці, крытыкавалася пэўная ідэалізацыя імі старой патрыярхальнай вёскі, яе жыццёвага і асабліва псіхалагічнага ўкладу. Цяпер ясна, што пік іменна таго напрамку, які даволі ўмоўна назвалі «вясковай прозай», мінуў. Урбанізацыя, імклівы рост гарадоў непазбежна нараджае новае светабачанне, новую псіхалогію. Аднак праблем вёскі, праблем сельскай гаспадаркі не стала менш, хутчэй наадварот.

Беларуская літаратура была заўсёды цесна звязана з вясковым жыццём, можа, менавіта таму пра «вясковую плынь» наша крытыка не гаварыла і не вылучала яе асобна. Яна бачылася заканамерным працягам нашай нацыянальнай эстэтычнай традыцыі. Заўсёды неслі моцны сацыяльны зарад нашы творы на вясковую тэму, строга рэалістычныя, з густой бытавой асновай, з імкненнем да эпічнасці, аднак пры гэтым не пазбаўленыя лірычнага пафасу і драматычнай вастрыні канфліктаў.

У дакладзе на пленуме Саюза пісьменнікаў Беларусі, прысвечаным шляхам развіцця беларускага сучаснага рамана (1979 г.), сакратар праўлення Саюза пісьменнікаў БССР І. Чыгрынаў гаварыў, што «літаратура пра вёску ўсё больш адчувальна развіваецца ад сацыяльна-эканамічнага аналізу жыцця да спасціжэння сацыяльна-псіхалагічных, духоўна-маральных глыбінь яго». Іменна ў такім напрамку развівалася і творчасць І. Пташнікава, якраз найбольш паслядоўнага прадаўжальніка нацыянальнай празаічнай традыцыі ў сваім пакаленні. Ужо аналізуючы першыя творы зусім маладога пісьменніка — «Іллюк Чачык», «Не па дарозе», «Чакай у далёкіх Грынях»,— крытыка адзначала выдатнае веданне Пташнікавым вёскі, яе побыту, яе штодзённай рэчаіснасці, псіхалогіі селяніна.

Стыль І. Пташнікава цяжкаважны, складаны, але складанасць такога тыпу ідзе, відаць, ад таго, што вёску — галоўны аб'ект мастацкага даследавання,— пісьменнік і ўспрымае складана: любіць і крытыкуе, захапляецца і нешта адмаўляе. Пташнікаў глядзіць на вёску ўжо з пазіцый гарадскога чалавека, які тым не менш адчувае вясковае жыццё як свой корань і свой пачатак, і чым далей, тым больш такое адчуванне абвастраецца ў пісьменніка. Багацце пачуццяў, думак, адносін пісьменніка да вясковай рэчаіснасці, да прыроды, да вясковых Жыхароў і вызначае арыгінальнасць, складанасць, своеасаблівасць яго адметнага ў беларускай сучаснай прозе стылю. Пташнікаў імкнецца паказаць нацыянальны беларускі характар у розных яго праяўленнях, пад уплывам самых разнастайных, часам жорсткіх, абставін. Адсюль пільная ўвага да канфліктных сітуацый, да рэчавай канкрэтнасці асяроддзя, сувязі яго з чалавекам. У прынцыпе тут няма нічога істотна новага: традыцыя асвятлення шматлікіх сувязяў чалавека і асяроддзя ідзе ў рэалістычнай літаратуры яшчэ ад Бальзака і Гогаля. Вядомы даследчык літаратуры М. Б. Храпчанка піша: «Шматграннасць успрыняцця свету ёсць не толькі ўменне пісьменніка бачыць, але і ўменне адчуваць жыццё, яго пералівы і адценні... Ясна, што эмацыянальная культура пісьменніка адбіваецца на ўсім змесце твора, у абмаўлёўцы чалавечых характараў, жыццёвых канфліктаў, а не толькі ў адлюстраванні душэўных перажыванняў герояў». У творах І. Пташнікава пераважае іменна эмацыянальнае адчуванне жыцця, таму, гаворачы пра стыль пісьменніка, неабходна закрануць своеасаблівую, толькі для Пташнікава характэрную, эмацыянальную атмасферу яго твораў.