Таццяна Шамякіна - На лініі перасячэння

Маленькі Іванка думае пра ежу і пра абутак, без якога не можа выйсці на вуліцу, але думае ён і пра людзей, што акружаюць яго. Прычым нельга не здзіўляцца яго ўменню разбірацца ў душах дарослых людзей. Ён ведаў, што маці «не хацела, каб яго хто шкадаваў», нават родны дзед. Неаднаразова параўноўвае Іванка сваіх дзядоў — Міхалку і Трахіма, і не ў карысць Трахіма. «Багаты гэты дзед... Дзіва што такі чырвоны ды крэпкі,— і шкада яму робіцца дзеда Міхалку». Ацэнкі даюцца і іншым героям аповесці: «Нядобрая гэта бабуля,— падумаў ён.— Спала на печы, спала, нават не чула, як дзед Трахім прыйшоў. А мо і знарок не абазвалася. А цяпер і вячэраць не хоча: упрошвай яе. Не хоча, не хоча, а ноччу ўстане і пачне шукаць сабе чаго паесці. Быццам ёй не даюць. Дзед і той за гэта на яе сварыўся... Нічога не буду ніколі паказваць ёй».

Знешняга сюжэту, сюжэту падзейнага, у аповесці вельмі мала, гэта твор з лірычным сюжэтам. А. Яскевіч піша: «Гэтыя некалькі гадзін маленства, што склалі фабульную канву аповесці, паўстаюць у дзіўнай празрыстасці нейкага мудрага бачання, такога жыццёва натуральнага і гэтак, як у жыцці, натуральна запаволенага». Затоены сэнс, вызначаны вершаванай прадмовай, раскрываецца ў аповесці паступова: праз сон Іванкі, праз разважанні дзеда Міхалкі аб дабраце, праз перадсмяротныя яго клопаты. Галоўную ідэю аповесці раскрываюць словы дарослага Івана з яго ліста да сябра: «Няма інакшай мудрасці для нас, чалавекаў, акрамя той, што трэба быць па-чалавечы добрым і мудрым».

Дарослы Іван — гэта ў многім той жа Лагацкі, і Юневіч, і Марусаў, і Свет Іванавіч. Праўда, яны не здолелі, хоць марылі, так зазірнуць у краіну маленства, як Іван, і так пашкадаваць, як ён, што пагублялі на жыццёвай дарозе дабрату і цэльнасць маленькага Іванкі.

А ён сапраўды чулы, добры, спагадлівы да людзей: «...Жаль працяў Іванкава сэрца, падумаў ён, што нядужы ўжо дзед». З дзедам Міхалкам у малога ўзаемаразуменне і поўны кантакт. Калі Іванку здалося, што пакрыўдзіў ён дзеда, то збянтэжыўся ад дзедавага позірку: «Дзіўна так, здаецца Іванку, зірнуў. Бездапаможна, разгублена, а потым чамусьці вочы заплюшчыў: павекі ў дзеда дрыжалі, як быццам балюча дзеду было, як быццам перасільваў ён, стаіўшы дыханне, гэты боль». І маці Іванку шкада, хоць няма ў іх такой блізкасці, як з дзедам, можа, таму, што яна за вайну шмат перажыла і «стала зласлівым яе сэрца».

Міхалка на працягу ўсёй аповесці пакутліва разважае пра меру дабраты, пра дабрату і розум, пра ўсё тое, што асабліва хвалюе нас сёння. Можа, таму і разлад у душы маладых герояў М. Стральцова, што адчуваюць яны недастатковасць сваёй дабраты, свайго разумення людзей, усяго таго, што было закладзена ў іх такім вось Міхалкам ці падобным на яго, але страцілася ў будзённых дробязях і клопатах?

Стыль аповесці раскрывае своеасаблівасць лірызму М. Стральцова. Рытм у творы складаны, асабліва ў мясцінах, дзе пісьменніку неабходна стварыць адпаведную пачуццёвую атмасферу, напрыклад, у малітве дзеда Міхалкі. Яна будуецца на паўтарэнні асобных элементаў («У мяне падбілася душа. У мяне не стала душы... Скажы мне толькі — я ведаць хачу, я прашу цябе, скажы мне...»), на рытарычных пытаннях, на рытмічным падкрэсліванні («Ці, можа, я нядобра жыў? Ці гэта ты завеш так да сябе і, можа, гэта знак мне твой?»).

Успрыняцце Іванкі канкрэтнае, яно не ўздымаецца ў вышыню, як у Міхалкі, а прыцягнута да зямлі. Дзіцячы розум яшчэ не можа ўяўляць свет у яго цэласнасці і закончанасці. Але назіральнасць і душэўная дабрата Іванкі нібы дапаўняе адцягненасць, тонкасць пачуццяў яго дзеда. Акрамя таго, на Іванкава духоўнае жыццё ў творы нібы накладваецца ўспамін дарослага Івана, ствараючы адметны, часам складаны, часам узнёслы, рытм, надаючы некаторым кампазіцыйным элементам, напрыклад, сну Іванкі, ірацыяналістычнае адценне. У аповесці перакрыжоўваюцца розныя рытмы, розныя галасы з голасам аўтара, які то зліваецца з іншымі, то вылучаецца асабліва пранікнёнымі, раздумлівымі інтанацыямі: «Загаманілі за сталом яшчэ мацней, яшчэ бязладней, і ўсе глядзелі на Іванку, і нехта падштурхоўваў яго ўжо на падлогу,— імгненне, што яшчэ нядаўна адчувалася як бясконцасць, як запаволены рух, распадалася, ірвалася, асыпалася, як пясок, паміж ім, Іванкам, і застоллем уставала пустата, і яму тады неспадзявана радасна прыдалося, што нічога страшнага няма ў гэтай пустаце, бо раптам адчуў праз яе самога сябе, аднаго сябе і застолле, ён як бы зазірнуў у сябе і не спалохаўся, а толькі ўпэўніўся ў сваёй да часу схаванай сіле... Пачуццё, шырокае і вольнае, кружыла і кружыла яго, і ён ужо адчуваў, што яму, гэтаму пачуццю, рабілася цесна ў хаце, і зноў, зноў нейкая невядомасць насоўвалася на Іванку, але не страшная зусім; шырокая і да шчымлівасці звонкая, напятая, як струна, яна клікала, вабіла да сябе, забірала думкі... О, гэтая невядомасць, гэтае пачуццё — непамернасць адчутых на ўсё жыццё наперад і радасцей, і шчасця, і тугі!.. Але што гэта? Чаму стала ціха ў хаце? Чаму маўчыць Гурмак? Чаму плача дзед Трахім?..»