Дзмітрый Бугаёў - Жыццём ідучы - З гісторыі беларускай літаратуры і літаратурнай крытыкі

Пра свае даследчыцкія магчымасці ён заявіў яшчэ ў студэнцкія гады, надрукаваўшы ў «Полымі» (1952, № 11) артыкул пра Якуба Коласа-крытыка. Выпадак у нашым тагачасным жыцці нячасты. Таму ён меў пэўны розгалас. Я тады таксама ўпершыню пачуў пра Каваленку, хоць некаторы час вучыўся з ім у Мінскім педінстытуце імя А. М. Горкага. Там Кавален­ка быў студэнтам (1940—1953), а я аспірантам (1952—1955). Студэнты з аспірантамі кантактавалі мала. І я калі што ведаў пра тагачаснага Каваленку, дык ад ягонага сябра Міколы Васілеўскага, тады таксама педінстытуцкага студэнта, які з цягам часу стаў вядомым мовазнаўцам, доктарам філалогіі.

З Васілеўскім мы зблізіліся ў дыялекталагічнай экспедыцыі на Палессі і потым сталі блізкімі сябрамі. Сяброўства з Каваленкам узнікла крыху пазней, ужо ў тыя часы, калі ён апынуўся ў Інстытуце літаратуры імя Янкі Купалы. З той пары мы ўтрох склалі трывалае сяброўскае кола, ча­ста сустракаліся з рознай нагоды. Разам адзначалі дні нараджэння кожнага, ездзілі да Каваленкі ў яго Сакаўшчыну (Валожынскі раён), там лавілі рыбу ў блізкім вадасховішчы на Беразіне (прытоку Нёмана), карысталіся шчодрай гасціннасцю Віктаравых бацькоў, людзей з добрай беларускай душой, якія вылучаліся сваёй далікатнасцю і сардэчнасцю.

Вялікі навуковы патэнцыял Віктара Каваленкі для мяне станавіўся ўсё больш відавочным у тыя часы, калі і я ўладкаваўся на працу ў Інстытуце літаратуры. Нас збліжала захапленне Алесем Адамовічам, прыхільнасць да В. В. Барысенкі, тагачаснага дырэктара гэтага інстытута, павага да Р. Бярозкіна, які выдатна пісаў пра беларускую паэзію, разуменне таго, што лепшыя нацыянальныя традыцыі ў новых умовах развіваюць І. Мележ, Я. Брыль, В. Быкаў, М. Танк, А. Куляшоў, П. Панчанка, А. Макаёнак, а не пасрэдныя, ды затое ваяўнічыя літаратары, якія ўпарта трымаліся за старое, выдаючы прыгладжана-лакіровачны падыход да паказу жыцця за сапраўдны прагрэс у літаратуры.

У адзін год мы выдалі свае першыя кнігі (Каваленка пра З. Бядулю, я пра М. Лынькова). Абедзве яны некалькі гадоў не пускаліся ў друк у выдавецтве АН БССР, куды былі здадзены першапачаткова, а выйшлі па рэдакцыі мастацкай літаратуры ў Дзяржаўным выдавецтве БССР. Уладкаваў іх туды Алесь Адамовіч, які заўсёды спрыяў нам абодвум.

Тады нас звычайна ставілі побач у гаворцы пра літаратурную крытыку. У мяне захаваўся экзэмпляр маскоўскага часопіса «Вопросы литературы» (1962, № 9). Гэты нумар, як пазначана на яго вокладцы, «прысвечаны маладым сілам савецкай літаратуры». Ёсць у ім і раздзел «Маладыя крытыкі і літаратуразнаўцы за працай». З беларусаў тут прадстаўлена магчымасць сказаць пра сябе толькі В. Каваленку і мне.

Нас энергічна падтрымлівала член рэдкалегіі гэтага часопіса А.М. Дзмітрыева, якая «курыравала» нацыянальныя літаратуры. Яе прываблівала тое, што мы, як маглі, змагаліся за праўду ў літаратуры, вылучалі ў ёй не старавераў і прыстасаванцаў, а мастакоў арыгінальных, сумленных і мужных. З дапамогай А. М. Дзмітрыевай мы апублікавалі ў гэтым часопісе і адну суаўтарскую працу — рэцэнзію на кнігу А. Кучара «Аб мастацкай прозе» (1961). У гэтай кнізе А. Кучар у многім яшчэ заставаўся на старых, вульгарызатарскіх пазіцыях. І мы ў Беларусі не змаглі надрукаваць сваю рэцэнзію, у якой гэтыя пазіцыі востра крытыкаваліся, а ў «Вопросы литера­туры» таксама прабіліся з вялікімі цяжкасцямі.

Рэцэнзія змешчана з многімі папраўкамі ў шостым нумары часопіса за 1962 год пад рэзка перайначаным загалоўкам «Праблемы майстэрства і гістарызм аналізу» (у нас яна мела назву «Калі перашкаджаюць застарэлыя пазіцыі»). А справа была ў тым, што за Кучара заступіўся Бярозкін (ён лічыў, што крытыкаваць Кучара ёсць маральнае права толькі ў яго самога). Пэўную падтрымку Кучару аказаў і М. В. Гарбачоў. Гэта наш зямляк, беларус з Віцебшчыны, які працаваў у Маскве на пасадзе сакратара СП СССР Ён вядомы як перакладчык беларускай прозы на рускую мову. Але ягоныя пераклады хоць і дапамагалі нашым празаікам дзякуючы шырокай распаўсюджанасці гэтай мовы выходзіць у вялікі свет, аднак дасканаласцю не вызначаліся — у іх прыкметна нівеліраваўся стыль самых арыгінальных мастакоў.

Займаўся М. В. Гарбачоў па сваёй службовай пасадзе і пытаннямі крытыкі. Чаму ён бараніў А. Кучара, дакладна не магу сказаць і цяпер.

Разам з Каваленкам мы змагаліся супроць рэтраградных выступленняў П. Глебкі, які адзін час выяўляў вялікую актыўнасць у нападках на беларускую крытыку. Тады ён ужо быў акадэмікам АН БССР і дэпутатам Вярхоўнага Савета рэспублікі. У розных аўдыторыях (ад навукоўцаў да медсясцёр, якія непасрэднага дачынення да літаратуры, а тым больш да крытыкі, не мелі і наўрад ці хоць колькі цікавіліся ёю) ён настырна ўшчуваў Каваленку за арты­кул «Думкі пра сучасны беларускі раман», апублікаваны ў «Полымі» (1963, № 1). У гэтым артыкуле згадваліся імёны Джойса, Пруста і Кафкі, зазначалася, што і вопыт гэтых пісьменнікаў можа быць у нечым карысным для са­вецкай літаратуры. П. Глебка тут убачыў небяспечны ідэалагічны крымінал. Пакідаць без адказу такія заявы нельга было. І я на адным акадэмічным сходзе таксама выступаў з пярэчаннямі Глебку.