Дзмітрый Бугаёў - Жыццём ідучы - З гісторыі беларускай літаратуры і літаратурнай крытыкі

Гэта быў уступны раздзел доктарскай дысертацыі. У выданні гэтай кнігі я не ўдзельнічаў, а атрымаў яе ў падарунак таму, што рыхтаваў кафедральнае заключэнне для Навуменкавай абароны. Падпісваў яго М. Ларчанка, тагачасны загадчык кафедры беларускай літаратуры БДУ

Захаваўся ў мяне і аўтограф І. Я. Навуменкі, зроблены на першым томе шасцітомнага Збору твораў Івана Якаўлевіча. Тады ён быў ужо акадэмікам і віцэ-прэзідэнтам нашай акадэміі навук, але і ганарыстасці па-ранейшаму не праяўляў і падпісаў кнігу зноў добразычліва: «Дзмітрыю Якаўлевічу Бу­гаёву, калегу, з якім добра і лёгка працавалася ў нашым БДУ. І. Навуменка. 17.04.82».

17 верасня таго ж 1982 года І. Навуменка так падпісваў мне свой зборнік пісьменніцкай крытыкі «Кніга адкрывае свет» (Мінск, 1978): «Дзмітрыю Якаўлевічу Бугаёву на ўспамін аб сумесным вясновым знаходжанні ў ”Каралішчавічах”, якія заўсёды былі лясным прытулкам для пісьменніка».

Гэтая добразычлівасць выказвалася праз дзесяцігоддзе пасля таго, як Іван Якаўлевіч перастаў працаваць на філфаку. Тлумачылася яна не ў апошнюю чаргу тым, што я нямала пісаў пра творы Навуменкі і, здаецца, заўсёды з пахвалой, часам аспрэчваючы крытычныя стэрэатыпы. Адным з тагачасных стэрэатыпаў быў папрок, што Навуменка збіваецца на паўторы самога сябе. А на самой справе ў гэткіх «паўторах» быў глыбокі сэнс. Праз іх выяўлялася трывалая вернасць аўтара свайму маладому герою-равесніку, блізкаму да самога пісьменніка і па жыццёвым вопыце, і ў псіхалагічным плане. «Та­кая вернасць сімпатычнаму для яго чалавечаму тыпу, любімаму герою ідзе ў празаіка менавіта ад вернасці ўласнаму жыццёваму вопыту, асабістым душэўным набыткам, якія і звязваюць самай трывалай і арганічнай сувяззю пісьменніка з яго “каронным”, запаветным героем. У гэткай вернасці заключаецца не слабасць, а сіла мастака. Нездарма ж мы заўсёды знаходзім яе ў вялікіх пісьменнікаў, лёгка адрозніваючы, напрыклад, любога талстоўскага героя ад героя, характэрнага для Дастаеўскага, не блытаючы бальзакаўскі псіхалагічны тып з шолахаўскім, — усе яны нешта істотнае бяруць ад сваіх стваральнікаў. І так звычайна бывае ў кожнага значнага пісьменніка».

Гэта цытата з майго прысвечанага Івану Навуменку манаграфічнага артыкула, змешчанага ў «Гісторыі беларускай савецкай літаратуры, ч. ІІ» (Мінск, 1982). Згаданая «Гісторыя» выдавалася з грыфам Міністэрства вышэйшай і сярэдняй спецыяльнай адукацыі БССР як вучэбны дапаможнік для студэнтаў філалагічных факультэтаў універсітэтаў.

Гэтая акалічнасць падвышала вагу артыкула, які меў выніковападсумавальны характар. Ён і пісаўся на аснове маіх ранейшых публікацый пра Навуменкаву творчасць, якія змяшчаліся ў перыёдыцы, а потым і ў кнігах «Талент і праца» (1979), «Чалавечнасць» (1985).

Іван Якаўлевіч неаднойчы з пахвалой гаварыў пры асабістых сустрэчах пра мае публікацыі, прысвечаныя яму. І я заўсёды рабіў іх з ахвотай, бо бачыў, усведамляў, як шмат новага для нашай літаратуры давала яго мастацкая проза. З апавяданняў Навуменкі мне асабліва падабаліся сапраўдныя шэдэўры ў гэтым жанры «Іван ды Мар’я», «Мульменкаў сад», цікавымі ўяўляліся і многія яго аповесці. А значнасць раманаў «Сасна пры дарозе», «Вецер у соснах», «Сорак трэці», «Смутак белых начэй» і некаторых іншых увогуле цяжка пераацаніць. Усе гэтыя творы належаць да той вельмі яркай літаратурнай плыні ў прозе, што тады стваралася самымі лепшымі нашымі пісьменнікамі, мастакамі слова, якія прымалі асабісты дзейсны ўдзел у барацьбе з гітлераўцамі, увогуле мелі надзвычай багаты і рознабаковы жыццёвы вопыт і асэнсоўвалі яго ў сваёй творчасці сумленна і шчыра. Таму ў творах, якія ўжо самім фактам свайго існавання перакрэслівалі лакіровачнапрыхарошвальную белетрыстыку пасрэдных літаратараў, выразна, а то і магутна пульсуе подых жывога жыцця, пададзенага ў яго няспрошчаным абліччы, з мноствам нявыдуманых праблем, народжаных і мірным часам даваеннай і пасляваеннай пары, і нечувана цяжкою вайной, у якой была здабыта вялікая перамога, абаронена будучыня чалавецтва.

Гэткая літаратура (яна стваралася І. Мележам, Я. Брылём, І. Шамякіным, І. Навуменкам, В. Быкавым і А. Кулакоўскім ды яшчэ цэлым шэрагам пісьменнікаў) тады прываблівала сэрцы шматлікіх чытачоў, якія шукалі ў літаратуры праўду. І. Навуменка ведаў пра ўсё гэта і па сваёй журналісцкай працы ў палескай глыбінцы, а потым і ў сталічнай «Звяздзе», і як чалавек, які з маладых гадоў прагна чытаў мастацкую літаратуру. Сваю ўласную пісьменніцкую сілу ён адчуваў добра і ганарыўся ёю.