Дзмітрый Бугаёў - Жыццём ідучы - З гісторыі беларускай літаратуры і літаратурнай крытыкі

Міхась Тычына

ВОБРАЗ МАЦІ I ЎВОГУЛЕ ЖАНЧЫНЫ Ў ТВОРАХ ІВАНА ШАМЯКІНА

Для кожнага прыстойнага чалавека ў цывілізаваным грамадстве маці — найбліжэйшы і самы дарагі, можна сказаць, святы чалавек. Гэтая акалічнасць знаходзіць адлюстраванне ў творчасці выдатных пісьменнікаў розных народаў свету. Беларуская літаратура новага часу таксама заўсёды аддавала вялікую ўвагу жанчыне. Асабліва хораша пісаў пра яе Якуб Колас. Ягоная палеская кветка Ядвіся з трылогіі «На ростанях» стала адным з самых паэтычных вобразаў беларускай жанчыны. А хіба можна забыць чароўную купалаўскую Паўлінку з аднайменнай камедыі ці прыгожую ды разумную Ганну Чарнушку з мележаўскай «Палескай хронікі» і цэлы шэраг іншых з любоўю і пяшчотай напісаных нашымі майстрамі мастацкага слова жаночых вобразаў, праз якія адметнасць беларускага нацыянальнага характару, яго лепшыя рысы адлюстраваліся ярка, глыбока і рознабакова.

Па ўмовах жыцця ў дзіцячыя і юнацкія гады Іван Шамякін быў найбольш блізкі да маладога Якуба Коласа. Абодва яны раслі і сталелі ў сям’і лесніка, з малалецтва прывучаліся спасцігаць красу беларускага лесу, багацце душы яго ахоўнікаў. Гэтая блізкасць жыццёвых вытокаў, вядома ж, уплыва­ла і на творчасць Івана Шамякіна, для яго коласаўская традыцыя ва ўсёй глыбіннасці аказалася вельмі прывабнай і па-сапраўднаму плённай.

Думаецца, што Івану Шамякіну надзвычай імпанавала Коласава непахісная сардэчная адданасць жонцы Марыі Дзмітрыеўне. Сваё сямейнае жыццё з Марыяй Філатаўнай Кротавай Іван Пятровіч усталёўваў на такім жа прынцыпе. Ва ўсякім разе, гарманічнасць гэтага жыцця, заснаваная на глыбокай духоўнай еднасці мужа і жонкі, у абодвух пісьменнікаў бясспрэчная.

Можна прыгадаць, што ў радаводах Коласа і Шамякіна ёсць блізкія рысы. Тут прыкметна арганічная чалавечнасць сямейных традыцый.

Добра вядома, з якою сардэчнасцю ставіўся Якуб Колас да любімага дзецьмі дзядзькі Антося, які сваё жыццё прысвяціў сям’і брата Міхала, Коласавага бацькі.

У радаводзе бацькоў Івана Шамякіна асаблівай чалавечнасцю вызначалася матчына лінія Кротавых, пра якую пісьменнік грунтоўна расказваў у дзённікава-мемуарным нарысе «Карэнні і галіны» з аднайменнай кнігі, выдадзенай у 1986 годзе.

Пра сваю маці ён ці не найбольш падрабязна напісаў у аўтабіяграфіі, змешчанай у калектыўнай кнізе «Пяцьдзесят чатыры дарогі» (1963).

У характары маці Іван Пятровіч найперш вылучае працавітасць і мужнасць. «Гэтая маленькая, нізенькая жанчына — мая маці — была мужным і дужым чалавекам. Яна сама рабіла любую мужчынскую работу ўдзень, а ўвечары прала і ткала. Магчыма, што зрэдку на яе нападаў страх», — чытаем у аўтабіяграфіі.

Падставы для страху былі важкія, бо жанчыне часта даводзілася заставацца з малымі дзецьмі ў хаце лесніка, якая стаяла ў густым сасновым лесе. Гэта здаралася тады, калі бацька Пятро Мінавіч затрымліваўся на дальнім абходзе або трапляў у бальніцу, паранены парубшчыкамі. Ляснік ён быў строгі, і парубшчыкі помсцілі яму, пагражалі расправіцца з сям’ёй. Каб адагнаць страх і паказаць, што яна не з палахлівых, у выпадку чаго жартаваць не будзе, жанчына «брала стрэльбу, выходзіла на ганак і страляла ў паветра». «Гэтыя яе стрэлы, — працягвае пісьменнік, — былі прадметам жартаў суседніх леснікоў, якія часам збіраліся разам, рыхтуючы аблаву на парубшчыкаў». Але Сынклеце Шамякінай (так звалі маці пісьменніка) было не да жартаў.

Сваіх дзяцей, як і кожная маці, любіла, а працаваць іх прымушала яшчэ змалку. Івану Пятровічу, як і мноству іншых вясковых хлапчукоў, даводзілася быць пастухом — пасвіць уласную жывёлу, часта з дадаткам сялянскіх бычкоў і цялушак. Занятак не дужа складаны, але свае нязручнасці ў ім былі. Галоўная з іх тая, што трэба было вельмі рана ўставаць: «Будзіла мяне маці са слязамі на вачах а пятай гадзіне раніцы».

У дзённікавай кнізе «Роздум на апошнім перагоне» (1998) І. Шамякін падкрэсліў і матчыну памяркоўнасць у абыходжанні з людзьмі, яе гасціннасць і мяккасць. «Мне, — піша ён тут, — ніколі не была ўласціва бацькава суровасць, яго зласлівасць. Я — увесь у маці, у яе быў надзіва мяккі характар. Сварлівасць матак некаторых маіх сяброў непрыемна ўражвала, з малых гадоў я лічыў, што ўсе маткі павінны быць такімі, як наша. Калі яна часам і сцёбала нас ручніком, — іншай зброі экзекуцыі не прызнавала, — то ад гэтага нам з Паўлам (малодшы брат пісьменніка) хацелася не плакаць, а смяяцца. Плакалі мы назнарок, каб маці лягчэй стала, хутчэй адышло ад сэрца. Хітруны! Паплачам — і маці тут жа шкадавала нас, намазвала скібкі хлеба маслам ці давала па драбку цукру».