Дзмітрый Бугаёў - Жыццём ідучы - З гісторыі беларускай літаратуры і літаратурнай крытыкі

Сабраныя на вучоны савет выкладчыкі дружна падтрымлівалі маю прамову і вялікай увагай да яе (у самыя напружаныя моманты панавала такая цішыня, што можна было пачуць, як муха ляціць), і адабральнымі воклічамі, і з’едлівымі рэплікамі ў адрас Умрэйкі, калі ён спрабаваў мяне перабіваць.

Асабліва шмат рэплік кідаў Сцяпан Александровіч. А Фёдар Куляшоў, хоць ён чытаў рускую літаратуру, а да беларускай толькі зрэдку звяртаўся ў сваіх даследаваннях, і наогул выступіў у маю абарону, праўда, з пэўнымі агаворкамі, як мне здалося, больш дыпламатычнага характару.

Словам, Умрэйка пайшоў ад нас незадаволены. А назаўтра ці праз які дзень на факультэт прыбег усхваляваны «Дзед». (Так мы называлі тагачаснага рэктара А. Н. Сеўчанку.) Ён сабраў партыйных актывістаў і філфакаўскіх кіраўнікоў, пачынаючы ад дэкана і яго намеснікаў і канчаючы тымі загадчыкамі кафедраў, якія былі на месцы, і пачаў на іх крычаць, стукаць кулакамі па стале і як быццам нават мацюкацца. Кажу «як быццам», бо сам ягоных мацюкоў не чуў, паколькі на той бурнай сустрэчы не быў, а ведаю пра яе са слоў сваіх калег і прыхільнікаў.

Тут ужо дасталося не толькі студэнтам, а і мне, грэшнаму. Ды за мяне заступіліся I. Навуменка, А. Лойка, П. Шуба. Прычым Навуменка і Лойка, да іх гонару, не сталі зважаць і на тое, што я перад гэтым з імі публічна спрачаўся. З Лойкам на кафедральным абмеркаванні ягонай доктарскай дысертацыі. Пра яе я ў цэлым выказваўся станоўча, але ў асобных мясцінах убачыў пэўныя ўступкі абэцэдаршчыне, дарэчы, потым знятыя. З Навуменкам жа задзірыста палемізаваў на адным з пасяджэнняў вучонага савета, калі абмяркоўвалася пытанне аб кантролі за самастойнай працай студэнтаў.

Іван Якаўлевіч выступаў за самыя жорсткія формы кантролю, казаў, што трэба, каб студэнты вялі дзённікі і занатоўвалі ў іх усё, што з імі адбываецца. I нават думкі няхай фіксуюць. Мы, чытаючы гэтыя дзённікі, будзем ведаць кожны крок студэнтаў і такім чынам зможам ажыццяўляць кантроль і за іхнімі мазгамі, разважаў Навуменка, хоць на самой справе ён найчасцей вызначаўся памяркоўнасцю і раней, і тады, калі замяніў М. Ларчанку на па­садзе загадчыка кафедры. А тут раптам «кантроль над мазгамі»! Я зачапіўся за гэты выраз, кваліфікаваў яго як непрымальную для нас фашысцкую тэрміналогію.

А яшчэ дадаў, што і з чытаннем чужых дзённікаў трэба быць асцярожнымі, бо можна трапіць у няёмкае становішча, калі дзяўчына напіша, скажам, пра свае інтымныя адносіны з хлопцам. Словам, трохі пацвяліўся з нечаканага радыкалізму Навуменкі.

Прынцыповая пазіцыя выкладчыкаў, якія выказалі мне падтрымку, зрабіла на Сеўчанку ўражанне. Ён сам казаў, што спачатку збіраўся напісаць загад аб звальненні без усякіх папярэдніх гутарак (за «ідэалагічны крымінал» гэта, мусіць, можна было зрабіць, хоць я праходзіў па конкурсе і мой тэрмін на пасадзе дацэнта тады не скончыўся), а потым вырашыў не спяшацца, паглядзець на дзівака, які так неасцярожна бунтуе.

Неардынарнасць «Дзеда» была і ў тым, што ён не стаў выклікаць да сябе ў галоўны корпус, а прыйшоў на філфак, запрасіў мяне ў кабінет дэкана, якога адправіў дамоў, і ўжо без сведкаў павёў няспешную размову. Так, гэта была менавіта размова, а не выхаваўчая накачка з пагрозамі і крыкам, звыклая для тых гадоў.

Для пачатку «Дзед» пацікавіўся, чаму я выступаю супраць партыйнасці літаратуры. Нямала здзіўлены, я адказаў, што гэта нейкае непаразуменне, бо на самой справе на партыйнасць літаратуры не замахваюся, а, наадварот, чытаю, як і патрабуецца па праграме, цэлую лекцыю на гэтую тэму ў адпаведнасці з ленінскім артыкулам «Партыйная арганізацыя і партыйная літаратура». «А мне дакладвалі», — зазначыў «Дзед», яўна падкрэсліўшы слова «дакладвалі». I яно прагучала як «даносілі».

Даносы, відавочна, і сапраўды былі. Але не вельмі дакладныя, бо Леніна я не чапаў і тады чапаць, яшчэ раз паўтару, не мог. Крытыкаваў жа не сам прынцып, а толькі спрошчанае, як мне ўяўлялася, разуменне партыйнасці ў савецкай літаратуры. Са спасылкамі менавіта на Леніна і пісьменніцкія выказванні я даводзіў, што сапраўды партыйнымі ў камуністычным разуменні не могуць быць слабыя, бездапаможныя ў эстэтычных адносінах тво­ры, у якіх няма па-мастацку выяўленай праўды жыцця. I падмацоўваў гэтыя разважанні ленінскай цытатай: «Нам патрэбна поўная і праўдзівая інфармацыя. А праўда не павінна залежаць ад таго, каму яна павінна служыць».

Сказана моцна. Але на справе і сам Ленін, і яго паслядоўнікі ў асаблівасці якраз праўды пра свае справы найбольш і баяліся. Нездарма ж яны так зацята змагаліся супроць любых праяў свабоднай думкі і так рашуча расправіліся з усімі апазіцыйнымі партыямі. А ў літаратуры ўзорнымі, ідэйна вытрыманымі, а значыць, і самымі вартымі найчасцей абвяшчаліся най­больш кан’юнктурныя, лакіровачна-ілюстрацыйныя творы, у якіх рэальная праўда жыцця падмянялася хлуслівай выдумкай пра яго.