Пятро Рунец - Ніколі не забудзем

Адбегшы да лесу, спыніўся. Будынак фабрыкі палаў як свечка, афарбоўваючы неба ў чырвоны колер.

ВІЦЯ ЧАЛАЎ (1933 г.) г. Мінск,

вул. Беламорская, 17.

22 чэрвеня. Выхадны дзень. На вуліцы нашай вёскі многа народу. Бачым — ляцяць пяць самалётаў. Мы зацікавіліся, але здзівіліся. Потым чуем:

— Вайна!

Мне тады было восем год, а браціку Мішу — пяць. Я не ведала, што такое вайна і як там б'юцца. Мне татка кажа:

— Б'юць чалавек чалавека.

А я дзіўлюся: як гэта б'юць адзін аднаго? Чаму не жывуць дружна?

Народ заварушыўся. Мужчын сталі браць у армію. Майго татку не ўзялі, бо ён быў хворы. Ён хадзіў сумны і казаў:

— Расію ніхто яшчэ не перамог і не пераможа.

У народзе казалі, што немец лезе на нашу зямлю. А я думала: як гэта немец адзін лезе на нас усіх? Я ўяўляла сабе: вось цячэ рака; на тым беразе стаіць адзін страшны немец, а на гэтым беразе — нашы, і немец ірвецца на нас.

I вось чуем, што немцы будуць у нас. Потым пачуўся стрэл. Бачым — яны едуць на веласіпедах. Прыехалі і пачалі заходзіць у хаты. Мы схаваліся за печчу. Да нас прыйшоў адзін немец і крыкнуў:

— Матка, млека, млека!

Бабуля сказала, што няма. Тады ён сам пайшоў шукаць — і знайшоў. Потым прыйшоў другі і крыкнуў маме:

— Яйкі, яйкі!

На акне ляжала адно яечка. Ён узяў і паказаў пальцамі,— маўляў, яшчэ тры. Мама кажа:

— Няма.

Тады ён яе — прыкладам. Потым убачыў на двары курку, выбег, злавіў яе і адкруціў галаву.

Тут немцаў наехала многа. Яны занялі ўвесь калгасны двор. Вечарам прыйшлі да нас, сталі крычаць і махаць рукамі. Мы зразумелі, што яны нас выганяюць вон.

Мама кажа:

— Дзе нам начаваць?

Яны гавораць:

— Рус свіння!

Мы пераначавалі на двары. Вельмі было крыўдна, што з тваёй хаты цябе выганяюць.

Немцы паехалі далей. У вёску вярнулася некалькі мужчын з тых, каго прызывалі ў армію. Гэты былі здраднікі, яны паступілі ў паліцыю. Яны і бацьку майму казалі:

— Ідзі, Іван, у паліцыю, так лепей будзе.

Але тата сказаў:

— Не пайду людзей рабаваць.

Паліцаі хадзілі па вёсках і рабавалі. Людзі сабралі ўраджай, а яны забралі сабе ў двор.

Прыйшла зіма. Немцы прыязджалі са станцыі Старушкі і забіралі ўсё, што ім хацелася. Нам не дазвалялі хадзіць у лес па галлё, і мы жылі ў халоднай хаце. Было вельмі нудна. Раней, бывала, пойдзеш у школу, атрымаеш добрую адзнаку — і так радасна. А цяпер усё аднялі праклятыя фашысты.

Сяк-так перазімавалі. Прыйшла вясна. Сталі бацька і маці старацца, каб што-небудзь пасеяць. Коней немцы забралі. Трэба было араць на сабе. Я таксама запрагалася ў плуг. А паліцай прыйшоў на поле адбіраць зямлю і ўдарыў бацьку абухом па спіне.

Маці старалася хоць дзе-небудзь што-небудзь пасеяць. Устане раненька і бяжыць. Потым прастудзілася і захварэла на тыф. Уся яе работа лягла на мяне. Праз два тыдні мамка памерла. Яна пакінула нас, траіх дзяцей. Малодшаму быў адзін месяц. Па начах я не спала, а ўсё калыхала браціка. Трэба было прысыпаць бульбу, палоць грады. Бацька папрасіў суседку, каб яна дапамагла. Хлеба не было, малака не было. Раней, бывала, пойдзеш у краму і купіш, што трэба, а цяпер усё для немцаў. Пасля шасці гадзін не дазвалялі выходзіць з хаты. Маленькі брацік хутка памёр.

Не было солі. На наша шчасце, партызаны падарвалі эшалон з соллю. Мы пайшлі ноччу, набралі многа солі і закапалі, каб немцы не знайшлі. Партызаны часта прыязджалі па соль, і мы ім давалі.

Аднаго разу немцы акружылі вёску і сталі зганяць у кучу ўсіх людзей: і старых і малых. Наставілі кулямёты і пытаюцца:

— Хто карміў партызан?

Стараста сказаў, што ніхто не карміў, што партызаны як ішлі праз вёску, так і пайшлі. Немцы нас адпусцілі, але папярэдзілі: калі будзем карміць партызан, то нас усіх пастраляюць. Але мы яшчэ лепш сталі дапамагаць партызанам.

Партызаны хадзілі на падрыў чыгункі праз нашу вёску. Яны часта ў нас начавалі. Паліцаі сталі хавацца. Мы заўсёды былі гатовы ўцякаць у лес. Сваю адзежу і хлеб мы закапалі ў зямлю. Думалі: няхай лепш згніе, чым пападзе ворагу.

Раз пачуўся стрэл. Я выбегла на двор і ўбачыла, што немцы і паліцаі зноў акружаюць вёску. Хто з людзей уцякаў, у таго яны стралялі. Бацькі дома не было. Я адразу пабегла за вёску, але ўспомніла, што брат застаўся ў хаце, і вярнулася.

Яго дома не было: я думала, што немцы яго забілі. Але нехта сказаў, што ён пабег з людзьмі ў лес. Я была вельмі рада. У той раз немцы забілі дзяўчынку Кацю, год чатырнаццаці. Яна схавалася ў кустах. Падышоў немец, паглядзеў на яе і выстраліў. Былі ранены і двое дзяцей. Немцы пабілі б яшчэ многа людзей, але яны тады ішлі не на нас, а на Вялікія Сялючычы. Там спалілі многа людзей: сярод іх былі мой дзядзька Кузьма і цётка Дуня.