Ceyhun Hacıbəyli - Xatirələr. Bir il xəyallarda və bütöv bir ömür

Sonra biz D.T.-ni axtarıb tapmaq üçün nəzərdə tutduğumuz konfransa gedirik. Əməkdaşlardan bir başqası – M. də bizə qoşulur. Onun başında hündür şlyapa var. Süni saqqal taxıb. Bunun özü də siyasi yığıncaqlarımızın yüksək səviyyədə keçirildiyini göstərir.

D.T.-nin şəhərkənarı evinin dəhlizinə daxil oluruq. Yerdə taxtadan hazırlanmış bilyard şarı görür və ayağımla ona bir zərbə vururam.

Bizi bir neçə qadın qarşılayır və gəlişimizin səbəbi ilə maraqlanırlar. D.T.-nin evdə olub-olmadığını soruşuruq. Onlar aşağı mərtəbəyə enməyimizi və daha alçaq səslə danışmağımızı xahiş edirlər.

Aşağıda bizi yeni şəxslər qəbul edir. Nə istədiyimizi onlara pıçıltı ilə deyirik. Dərhal bizə yol göstərirlər və bir mərtəbə də aşağı enirik. Burada yenidən həmin qadınlarla qarşılaşırıq. Bu dəfə də istəyimizi təkrar edirik. Ancaq artıq danışmır, sadəcə dodaqlarımızı tərpədirik… Sonra ordan çıxır, peyin yığınının üstü ilə irəliləyirik…

Ah, bu məşhur konfranslar! Öz hakimiyyətimiz dövründə yüzlərlə belə konfrans keçirmişik. Onların əksəriyyətində də mübahisə etmişik, uduzmuşuq, məqsədimizə nail ola bilməmişik; beynəlxalq demokratiyanın, mədəni dünyanın etinasızlığı, böyük laqeydliyi ucbatından, onu bizdən oğurladılar və s.

Ancaq biz həmişə ümidimizi qoruyub saxlayırıq və hələ də böyüklərin qapısını döyməklə məşğuluq. Onlarsa bizə getdikcə daha çox laqeyd baxırlar. Biz hər şeyi göz qabağındaca itiririk: ölkəsiz varlığımızı qorumaq mümkün deyil. Heç bir şeydə maddi marağımız yoxdur. İnsanlar dəstə-dəstə gəlir, təklifləri ilə zəhləmizi tökür, eyni zamanda, xeyirli mühakimələri ilə bizi başdan çıxardırlar; qızıl təminatlı fransız frakları ilə bizi taundan qoruyurmuş kimi siyasətdən çəkindirmək istəyirlər.

Bununla belə, qısa bir zaman ərzində dönüş baş verdi; tezliklə böyüklərin ümidlərinin ümumi səviyyəsindən də yüksək əhvali-ruhiyyə yarandı. Fəaliyyətimiz inkişaf etməyə başladı. “Uzaqgörən” böyük maqnatlar öz pul kisələrinin ağzını açdılar. Pul yenidən dövriyyəyə çıxdı. Bu elə bir zaman idi ki, dostumuz D.T. həmin zaman üçün heç bir dəyəri olmayan onlarla milyonluq məbləğə əl atdı…

Bu, bizim dostumuz olan adlı-sanlı D.T. idi: o, dərhal öz əvvəlki həyat tərzinə qayıtdı. Xüsusi mehmanxanası, ona qulluq edən xidmətçiləri, üç avtomobili, ziyafətlər, kef məclisləri, toylar, qeyri-adi gecə əyləncələri, yüngül əxlaqlı qadınlarla kef məclisləri və s. onun həyatının ayrılmaz hissəsinə çevrilmişdi.

Günlərin bir günü o, bir nəfər kömürçüyə “çaypulu” verdi; həmin adam şəhərkənarı evinin zirzəmisinə kömür boşaldırdı… Kömürə 25000 frank xərc çəkmişdi. O, imperiya qvardiyasının zabiti idi və həmin ev əvvəllər, həqiqətən də onun imiş.

D.T.-yə, baş hersoqa 300.000 franklıq bu məbləğ “müvəqqəti” saxlanmaq şərti ilə verilmişdi… Qısası, milyonlar bir ilin ərzində yoxa çıxdı. İşin gedişini ləngidənlər liberallardan gəlir götürməyə nail ola bilmədilər.

Bu münasibətlə hamı qaraçıların məşhur “Heyif ki, səninlə bu qədər gec rastlaşdıq” mahnısının son sözünü yaxşıca dəyişdirib oxumaqla əylənirdi: “en doi”… Bu söz bizim dostumuzun adı idi.

Buna baxmayaraq, dostumuz həmişəki kimi asanlıqla borc götürürdü. Borc verənlərdən yaxasını qurtarmaq üçün hər şeyə əl atırdı. Hətta evin xidmətçisindən belə ehtiyat edirdi – bu, baməzə, olduqca çoxbilmiş, mahir, qətiyyən söz altında qalmayan bir adam idi. Borc verənlərin qəlbinə girmək bacarığında hətta Don Juanı belə ötüb keçmişdi.

Le 2

Anac toyuq bağda balasını gəzdirir. Bir nəfər qadın evin balkonundan hündürdən anac toyuqla danışır. Qadın-toyuqdan nəvə-nəticələrini neylədiyini soruşur. Toyuq vurnuxur, nə isə cavab verir, ancaq mən onun dediklərini anlaya bilmirəm. Onların söhbəti cəmi bir an davam edir. Toyuq mənə acıqlanır, deyəsən, məni balalarını oğurlayan adam hesab edir.

* * *

Oktyabrın 23-də imtahan verməliyəm. İyun ayında buraxdığım imtahandır, bu vaxta qalıb. Çox yaxşı tanıdığım məktəbin qadın direktorunu görməyə gedirəm. Onun katibəsi məni uzaqlaşdırmaq üçün hər dəfə xəstə olduğunu, özünü pis hiss etdiyini söyləyir. Yadımdadır, indi də xatırlayıram, bu qadın direktoru təzəlikcə görmüşdüm axı… O, məktəbdə hansısa skamyada oturmuşdu.

Məktəbdə işləyən qadınlardan biri mənə kömək etmək istəyir. Ancaq katibə qız yenə də soyuq davranır.

Le 3

Enişli küçə ilə aşağı düşürəm. Bu vaxt balaca bir uşağın məni çağırdığını eşidirəm: “Ata!”

Arxaya çevrilirəm və cavan bir qadının öz balaca oğlunu gəzdirdiyini görürəm. Uşaq qaçaraq mənə yaxınlaşır; Onu tutub başımın üstünə qaldırıram. Düzünü desəm, uşaq ağırdır.

Sonra əl ağacımı uşağa uzadıram, dərhal alıb ayaqlarının arasına keçirir, at kimi çapmağa başlayır. Mən “He, dəh-dəh!” – deyə qışqırıram. Balaca əylənir, ancaq tez də öz əməlinə görə çəkindiyi hiss olunur. Anası gəlib bizə qoşulur və balaca oğlunun hərəkətinə görə üzr istəyir.

Sonra küçəni burularaq sağ tərəfə doğru hərəkət edir, mən isə sol tərəfə dönməliyəm. Qadından uşağı gəzdirmək üçün hara apardığını soruşuram. O, cavab verir: “Qəbiristanlığa”. Öz-özümə deyirəm: “Gəzmək üçün qəribə yer deyilmi?”

Uşaq məndən könülsüz ayrılır. Onun, – “Xudahafiz, ata”, – qışqırdığını eşidirəm.

…Dayımgildəyəm. Burada çoxlu qadın var. Dayımla görüşməkdən yayınıram. Hər dəfə onu görəndə özümü itirirəm. Bazarlıq işləri mənim boynuma yükləndiyindən, əlimdə bıçaq dəhlizə daxil oluram. Qaranlıqdır. Orada olan adamlar mənə baxıb, – “İndi hər şeyin axırına çıxacaq!” – deyirlər.

Əmimizin xanımı, yəni əmicanım hamımıza öyüd-nəsihət verərək özümüzü necə aparmaq lazım gəldiyini öyrədir; o, bizimlə təcrübi olaraq məşğul olur. Atamız demək olar, bütün vaxtını kənddə keçirir. Onun üzərimizdə ağır hökmü var idi.

Əmimiz arıq, kövrək, atamızla fikir mübadiləsində ziddiyyətdə olan, güclü, sağlam, şən, safqəlbli, rəhmli bir kişi idi. Dayımıza gəlincə isə, onun sifətində adi quru təbəssüm belə görməzdin. Sərt adətləri vardı, dinməz-danışmaz adamdı. Hər kəsi səbəbsiz-filansız tənqid etməyi xoşlayırdı. Yeri gəlmişkən deyim ki, taleyin qəddarlığı bu bədbəxt insandan xoş xasiyyəti əsirgəmişdi. Üç uşağını itirmişdi – 14, 5, 3 yaşlarında… Üçü də açıq-aydın şəkildə iranlı “təbiblərin” avamlığına qurban olmuşdular. 25.000 əhalisi olan bu məlum yerdə yalnız üç nəfər həkim var idi; onları da camaat xəstələrin son anında – başının üstündə durmağa çağırırdılar. Xalaqızılarım qızılca və çiçək xəstəliklərindən ölmüşdü-lər. Hətta birinin ölüm səbəbi mənim səhvim idi. Mən, hamının bizim yerlərdə sokratsayağı poetik adla “çiçəkcik” adlandırdığı bu xəstəliyə qarşı peyvənd olunmamışdım.

Bu qədər fəlakəti yaşasam da, heç bir tibbi müayinədən keçirilməmiş, orqanizmimin gücü, möhkəm-liyi aydınlaşdırılmamış və 1800 metr dəniz səviyyəsindən yüksəkdə olan gözəl dağ iqlimində yaşadığımın nəzərə alınması ilə kifayətlənilmişdi.