К Акула - Змагарныя дарогi (на белорусском языке)

Перажываньняў галоўнага гэроя апавяданьня Сымона Спарыша нельга ўспрымаць абыякава. Замнога ў iх болю й жыцьцёвае праўды, каб прайсьцi мiма iх, як звычайна праходзiм мiма каля перажываньняў фiкцыйных лiтаратурных пэрсанажаў. Увесь жах цярпеньняў беларусакага народу ў умовах жорсткага нацыянальнага паняволеньня даваеннае Польшчы, бальшавiцкае Расеi й напасьледак гiтлераўскае Нямеччыны паказаны ў перажываньнях Сымона Спарыша, як i ў дыгрэсiях, паходзячых ад самаго аўтара, зь нязвычайнай жыцьцёвай сiлай i праўдай. У гэтым, на нашую думку, i хаваецца галоўная, як лiтаратурная, гэтак i iдэйная вартасьць "Змагарных Дарогаў".

Асаблiва ярка й праўдзiва адмаляваныя ў ваповесьцi адмоўныя тыпы ўсякага роду ворагаў i прыгнятальнiкаў безбароннага беларускага народу, што рэкрутавалiся з розных народаў, ня рэдка й зь беларускiх рэнэгатаў i дэгэнэратаў, якiя, выкарыстоўваючы спрыяльныя для iх умовы ваеннага часу, бязьлiтасна зьдзеквалiся з народу й нажывалiся на ягонай крыўдзе. Яшчэ да надрукаваньня "Змагарных Дарог" некаторыя прыпадковыя iх чытачы нярэдка рабiлi аўтару заўвагi, што, паказваючы ў вельмi адмоўным сьвятле нашых суседзяў, ён быццам палiць масты да будучага паразуменьня зь iмi. Нажаль, аднак, такое, а ня iншае прадстаўленьне нашых нацыянальных суседзяў, пададзенае ў "Змагарных Дарогах", было пўнасьцяй, навет у паасобных жахлiвых дэталях, згоднае з праўдай. Пры гэтым суровы асуд паасобных нацыянальных вайсковых адзiнак зь нямецкае дапамаговае службы й канкрэтных iх удзельнiкаў, як неаднаразова падчыркавае й сам аўтар, у нiякiм выпадку не расьцягваецца на дадзеныя нацыянальнасьцi ў iхнай цэласьцi, да якiх групы гэтыя належылi. Таму ў нiякай аднабакосьцi, а тым больш тэндэцыйнасьцi абвiнавачваць аўтара нельга. Адзiным ягоным заданьнем, як у дачыненьнi да сваiх, гэтак i чужых было паказаць праўду й тым самым пакiнуць аўтэнтычны дакумант панурай запраўднасьцi нядаўняга мiнулага. I гэтае важнае, хоць мо й няўдзячнае заданьне аўтар выканаў.

Некатарага выясьненьня вымагае й сам назоў "Змагарныя Дарогi", якi даў аўтар сваёй аповесьцi. Iзь зьместу твору бачым, што слова "змагарныя" нельга разумець даслоўна, як змаганьня збройнага iз аружжам у руках, бо для такога ня было анi магчымасьцяў, анi патрэбы, а трэба яго разумець у значэньнi пераносным, як змаганьне маральнае, iдэйнае, духовае, па сваей сiле й глыбiнi ня менш эфэктоўнае за змаганьне фiзычнае. Выразна аб гэтым гаворыць i сам аўтар: "Памiнаючы розную лебяду, што заўсёды стараецца ўкаранiцца побач карыснага й плённага на добрай глебе, два асноўныя iмкненьнi былi целам i душою асноўнае масы вайскоўцаў гэтай нешчасьлiвай дывiзii (дывiзii "Беларусь"): жаданьне служыць пакрыўджанай i паняволенай бацькаўшчыне й адмова ваяваць за сваiх ворагаў. Хаця першаму iмкненьню ня суджана было зьдзейсьнiцца, беларускiя вайскоўцы да канца вытрымалi без кравапралiцьця за чужыя iнтарэсы" (бачына 434). Хаця, як сьцьвярджае аўтар, "першаму iмкненьню ня суджана было зьдзейсьнiцца", аднак маладыя беларускiя вайскоўцы рабiлi ўсё для iх магчымае, нярэдка здабываючыся на на акты бяспрыкладнага гэраiзму й самаахвярнасьцi, дзеля зьдзейсьненьня сваiх нацыянальных iмкненьняў, i якраз у гэткiм сэньсе трэба расшыфроўваць назоў "Змагарныя Дарогi". Чыстыя й з кажнага гледзiшча iдэальныя патрыятычныя пачуцьцi й нацыянальныя iмкненьнi нашае моладзi, безаглядная ейная гатоўнасьць пасьвяцiцца поўнасьцю для народнае справы - з аднаго боку, а немагчымасьць зьдзейсьненьня гэтых iмкненьняў i дарэмнасьць бяспрыкладных ахвяраў, для гэтага зьдзейсьненьня ахвотна, часамi безразважна прыношаных - з другога стваралi той глыбокi нацыянальны трагiзм, якi стаўся агульным удзелам беларускага народу ў часе апошняе вайны. Аб гэтай гiстарычнай трагэдыi беларускага народу i ў першую чаргу ягонае моладзi зь нязвычайнай сiлай перакананьня гаворыць кажная бачына "Змагарных Дарогаў".

Кнiга К.Акулы, напiсаная сакавiтым лiтаратурным стылем, авееная глыбокiмi пачуцьцямi й перажываньнямi аўтара ды шырака адсланяючая жахлiвую жыцьцёвую праўду недалёкае мiнуўшчыны, якая сталася балючай трагэдыяй беларускага народу, напэўна знойдзе шырокае кола сваiх чытачоў i энтузiястых, асаблiва сярод былых беларускiх вайскавiкоў, якiя ў кнiзе напаткаюць шмат знаёмага й асабiста iмi перажытага.

Мюнхен, у сьнежнi 1961 г.

Кастусь Акула

Пасьля першых адгалоскаў

Пра раман "Змагарныя дарогi"

Кожнаму аўтару, асаблiва калi праца ягоная паважная тэмай i разьмерам, карцiць ведаць думку чытачоў. У эмiграцыйных абставiнах водгукi й крытыка асаблiва вартасныя, бяручы на ўвагу, што ўмовы для творчасьцi тут цяжкiя й няспрыяльныя. Гэткi ўжо лёс палiтычнага эмiгранта,