Адам Мальдис - Жыцце і ўзнясенне Уладзіміра Караткевіча

У канцы аповесці пазначана: "Май 1957 г., Орша". Гэта сведчыць пра тое, што яна пісалася на хвалі абнаўлення, якое пачалося ў 1953 годзе і асабліва пасля XX з'езда нашай партыі. Пісалася, калі пачалася "вясна", што "драмала" ў ранейшых "снягах" (прыгадаем, што асноўныя падзеі аповесці адбываюцца крыху раней — у 1952 годзе). Як і сам пісьменнік, яго юны герой, Уладзіслаў Берасневіч, усім шчырым сэрцам і адкрытай душой вітаў гэтую "вясну", гэтае доўгачаканае абнаўленне. Нібы сёння, у часы другога, куды больш магутнага абнаўлення напісаны хаця б такія радкі: "Чатыры гады мінула, адбыліся вялізныя змены ў дзяржаве, і з кожнай зменай Берасневіч адчуваў, што гэта яго думка, што робіцца яго справа, і сама дзяржава робіцца ўсё больш і больш роднай яму, без ранейшых непаразуменняў. І Маркічаў (дэмагогаў і кар'ерыстаў. — А. М.) ставала ўсё менш, бо новае патрабавала, каб кіраўнік проста працаваў і займаўся гаспадаркай, не мянціў языком на зборах (сходах. — А. М.). Стала спакайней на сэрцы".

Аднак мы ведаем, што тая, першая "вясна" была і непрацяглай, і нясмелай. Пасля яе, гаворачы словамі аповесці, зноў пачалі выпадаць снягі, зноў наступілі "марозныя ночы". Новая, сённяшняя вясна яшчэ доўга "драмала" ў снягах застою. Уладзімір Караткевіч усё гэта балюча, абвострана перажываў. Ён поўніўся прадчуваннем сапраўднай вясны. I, безумоўна, разумеў, што ў часы, калі мы нібы пачалі саромецца свайго захаплення тым, першым цяплом, яго аповесць, выкліканая да жыцця спрыяльнымі промнямі

1956 года, наўрад ці магла быць належным чынам зразумета, ацэнена. Наўрад ці магла быць апублікавана. Прынамсі, без купюр.

І Уладзімір Караткевіч не згадваў пра свайго першынца, не шукаў яго. Выкрасліў яго з памяці або імкнуўся выкрасліць. Як не згадваў і пра цудоўнае апавяданне "Маленькая балерына", напісанае ў

1961 годзе, а затым перададзенае Васілю Сёмуху на захаванне. Сёння яно здзіўляе нас глыбінёй пранікнення ў сутнасць таго, што называем культам асобы, аб'ектыўнасцю ў паказе Сталіна, жорсткага і разам з тым сентыментальнага, адзінокага.

Рукапіс аповесці "У снягах драмае вясна" быў выпадкова знойдзены яшчэ пры жыцці Уладзіміра Караткевіча. А было гэта так. Наталля Сямёнаўна Кучкоўская паехала ў Оршу, каб адшукаць там рукапіс яго ранняй п'есы "Млын на Сініх Вірах". Зайшла ў дом, дзе жыў пісьменнік, калі працаваў настаўнікам, зазірнула ў куфар — а там ляжыць, загорнуты ў абрус, рукапіс іншага, невядомага твора… Аднак сам аўтар не паспеў яго пабачыць: быў ужо ў вельмі цяжкім стане.

І вось гэты рукапіс ляжыць перада мною — на прасторным пісьмовым стале, што ў адным з пакояў новага Дома творчасці ля Ракава. У адрозненне ці па аналогіі з "Чорным замкам Альшанскім" яго з пэўнай дозай іроніі называюць "шэрым замкам Ракаўскім". За акном, на ўзлессі, ружавеюць, кланяючыся ад ветру, цыбатыя кветкі, назвы якіх я дакладна не ведаю (а Караткевіч абавязкова ведаў бы). З-пад берагоў Іслачы падаяе голас нейкая невядомая птушка (а Караткевіч расказваў бы пра яе з гадзіну). Кожны працуе тут неяк раз'яднана, самотна (а Караткевіч абавязкова з'яднаў бы ўсіх, як гэта было не раз у Каралішчавічах, ранейшым Доме творчасці). Зрэшты, у "шэрым замку Ракаўскім" аўтара "Чорнага замка Альшанскага" згадваюць часта і ахвотна. Успамінаюць, як ён быў тут, у Ракаве, на "вяселлі веку". Як задуменна глядзеў на спрадвечнае ракаўскае гарадзішча ці на тое месца, дзе раней стаяў дом Здзяхоўскіх, да якіх, у "паўночныя Афіны", прыязджала Эліза Ажэшка. Як дапытліва ўзіраўся ва ўмураваную ў касцельную агароджу каменную пліту, на якой відаць, абведзеныя дзеля яркасці сіняй фарбай, рунічныя пісьмёны (праўда, скептыкі лічаць іх таленавітай падробкай Здзяхоўскіх). Як збіраўся, пры наступным зручным выпадку, сфатаграфаваць памятную дошку, устаноўленую на званіцы былой уніяцкай царквы ў 25-ю гадавіну адмены прыгоннага права… На жаль, такі выпадак (мяркую па фатаграфіях, зробленых пісьменнікам у час шматлікіх вандровак) ужо не здарыўся…

Рукапіс аповесці — гэта 110 старонак, 13 сшыткаў вялікага фармату, змацаваных уверсе тонкім ільняным шнурочкам. Акуратна адлінееныя палі. Дробны, "востры" і адначасова надзіва каліграфічны почырк, які чытаецца лёгка і спорна (выцвілі месцам — ці то ад сонца, ці то ад вільгаці — толькі верхнія краі). Усюды — адно і тое тонкае пяро, адно і тое ж сіняе чарніла. Узнікае ўражанне, нібы ўся аповесць пісалася на працягу якога месяца — "на адным дыханні". Такое звычайна бывае ў вясну жыцця, калі хочацца як мага хутчэй выказаць усе тое, што выспела ў душы, выпакутавана ёю.