Мікола Багадзяж: Сыны зямлі беларускай

Маючы гэтыя даныя, аўстрыйскія ўлады арыштавалі Дмахоўскага. Ix суд прыгаварыў яго да пяці гадоў заключэння ў крэпасці Куфштайн. Генрых адбыў у ёй з 1834 па 1841 год. Каб забавіць час, ён ляпіў з хлебнага мякішу розныя фігуркі, сцэны турэмнага жыцця.

Пасля вызвалення з турмы зноў накіроўваецца ў Францыю. Там ён вучыцца ў мастацкай школе. Яго часта можна было бачыць у майстэрнях вядучых скульптараў. Але такое жыццё не падабалася нашаму земляку. Яму хацелася большага. Ён прагнуў змагацца з самаўладдзем.

I вось 1846 год. Полымя рэвалюцый пранеслася па ўсёй Еўропе. Дмахоўскі ўключаецца ў барацьбу. У Львове ён быў цяжка паранены асколкам. Пакуль Генрых лячыўся, рэвалюцыйны рух быў падаўлены. Зноў Парыж, майстэрня, душная атмасфера рэакцыі… Генрых вырашае пакінуць Еўропу.

У 1852 годзе ў Злучаных Штатах Амерыкі з'яўляецца скульптар Генры Д. Сандэрс. Хутка ён становіцца настолькі вядомым, што яму заказваюць для будынка кангрэса (у Вашынгтоне) бюсты Джорджа Вашынгтона, Томаса Джэферсана, Бенджаміна Франкліна, Тадэвуша Касцюшкі.

На першы погляд наш зямляк шчаслівы. У яго ёсць сям'я, слава, павага акружаючых. Але на душы ў яго неспакойна. Барацьбіту такое жыццё не па нутру. Пацверджаннем гэтага могуць быць працы, якія выразна адлюстроўваюць яго сімпатыі: медальён з сілуэтамі пакараных смерцю дзекабрыстаў, бюст Л. Кошута, скульптурная трупа «Гарыбальдзі з воінамі». Дмахоўскага ўсё больш i больш ахоплівае туга па радзіме, тым больш што з Еўропы прыходзяць чуткі пра новы грамадзянскі рух у Расіі.

Якраз у гэты час здарылася няшчасце — смерць жонкі i дзяцей. Пахаваны яны ў Філадэльфіі, дзе над магіламі асірацелы Генрых паставіў помнік, выкананы са снежнабелага мармуру.

Сям'я — адзінае, што ўтрымлівала Генрыха ў Злучаных Штатах. Да таго ж пасля смерці Мікалая I была аб'яўлена ўсеагульная амністыя палітычным злачынцам. Дмахоўскі падае прашэнне аб дазволе вярнуцца на радзіму. Амаль чатыры гады цягнулася чыноўніцкая валынка, i толькі ў маі 1861 года Генрых змог вярнуцца ў родныя мясціны. Адразу пасля прыезду за ім устанавілі сакрэтны паліцэйскі нагляд. Хаця ні ў чым заганным заўважаны ён не быў, але супраць яго прозвішча жандары пазначылі: «нядобранадзейны». Трэба сказаць, што, як паказалі далейшыя падзеі, яны мелі рацыю.

Дмахоўскі ў хуткім часе адкрывае скульптурнае атэлье ў Вільні. Тут ён працягвае займацца сваёй любімай справай. Сярод найлепшых твораў, зробленых у гэты час, можна назваць мадэль надмагільнага помніка Барбары Радзівіл, фігуру святога Уладзіслава для віленскай катэдры, помнік Уладзіміру Сыракомлю. Яго талент i веды атрымліваюць прызнанне сярод мясцовай інтэлігенцыі. Навуковае i творчае грамадства настолькі высока ставіцца да яго, што абірае правадзейным членам Віленскай археалагічнай камісіі.

I ў гэты час успыхнула паўстанне пад кіраўніцтвам Кастуся Каліноўскага. Дмахоўскі, гледзячы па ўсяму, удзельнічаў у яго падрыхтоўцы, бо быў прызначаны камісарам Дзісненскага павета. Ён фарміруе атрад паўстанцаў, калі па волі непрадбачаных абставін атрад гэты застаецца без камандзіра, рашуча бярэ на сябе кіраўніцтва людзьмі. Ну што ж, барацьбіту, які меў за спінай такі вялікі вопыт «партызанскіх» дзеянняў, гэта не асабліва цяжка, але амаль у самым пачатку адной з сутычак з царскімі войскамі ён гіне. Напэўна, ворагі апазналі ў ім кіраўніка, бо, па сведчанню відавочцаў, цела яго было зрашэчана кулямі.

Так 26 мая 1863 года каля вёскі Парэчча (сучасны Барысаўскі раён) закончылася жыццё таленавітага скульптара i адважнага змагара Генрыха Дмахоўскага.

Яго імем названы фіялка i горны хрыбет, мінерал i выкапнёвы слімак. А яшчэ — рабочы пасёлак, порт i горад у адной з лацінаамерыканскіх краін. У гэтай краіне ў яго гонар быў выпушчаны памятны медаль, а дзень яго смерці аб'яўлены днём нацыянальнай жалобы. Чалавек гэты — наш зямляк Ігнацы Дамейка.

Нарадзіўся Дамейка ў маёнтку Мядзвядка недалёка ад Міра 31 ліпеня 1802 г. Некалькі гадоў пражыў Ігнацы ў маёнтку свайго бацькі старшыні Навагрудскага земскага суда Іпаліта Дамейкі. Вясной 1809 года Іпаліт памірае, i дзяцей (разам з Ігнацыем ix было пяцёра) бяруць пад сваю апеку браты яго, таксама Ігнацы i Юзэф. Апошні калісьці вучыўся ў горным вучылішчы ў нямецкім горадзе Фрайбергу. Магчыма, менавіта яго расказы выклікалі інтарэс да мінералогіі ў будучага вучонага.

Першапачатковую адукацыю Ігнацы атрымаў у калепуме манахаў-піяраў у Шчучыне. Гэты манаскі ордэн вылучаўся сваім найбольш прагрэсіўным выхаваннем i шырокімі ведамі, якія даваліся выхаванцам.