Мікола Багадзяж - Сыны зямлі беларускай

Як бы там ні было, але праз пэўны час Дамінік Геранім з абозам аддзяліўся ад французскай арміі i накіраваўся ў родныя мясціны. У с лед за ім пайшлі рускія войскі пад кіраўніцтвам адмірала Чычагіна. Яны ледзь не «насту палі на пяты». 26 кастрычніка 1812 года князь з некалькімі вершнікамі, аднак без абозу, з'явіўся ў Нясвіжы. Ён аддаў загад замураваць фамільную скарбніцу, a іншыя каштоўнасці нагрузіць на вазы i накіраваць услед яму, у віленскім накірунку. Затым пашыбаваў на поўнач. Толькі-толькі пачалі выконваць гэты загад, як у горад уварваліся царскія войскі. Ix камандзір А. Красоўскі абвясціў напаўзагружаныя вазы, што стаялі на двары палаца, «маскоўскім абозам» i канфіскаваў яго. Паслаў адміралу Чычагіну рапарт аб перамозе i захопленай здабычы i пачаў рабаваць палац.

Радзівіл хутка даведаўся аб падзеях, якія адбыліся пасля яго ад'езду. Ён выказаў некалькі заўваг адносна дзеянняў варожых войск. «Пакрыўджаны» Чычагін, якому вокамгненна данеслі аб «выказваннях», загадаў вывезці з палаца ўсё больш-менш каштоўнае. Потым аддаў яго (і горад) на трохдзённае рабаўніцтва Ьал датам. Тыя пабывалі нават у магільным склепе Радзівілаў, які размяшчаецца ў сутарэннях фарнага касцёла. У пошуках каштоўнасцей ускрываліся труны… Горад у чарговы раз быў спустошаны.

Без сумненняў Дамініку Гераніму стала вядома i аб гэтым. Ён мог бы часткова выправіць становішча. Зрабіць так, як зрабілі шэраг нашых землякоў i палякаў, што ў свой час прымкнулі да Напалеона, — адмовіцца ад барацьбы i павініцца перад царом, а то i наогул перайсці на бок пераможцаў. Аднак для яго, заражанага «рыцарскім духам сваіх продкаў», гэта было немагчыма. Ён прымкнуў да французскага імператара тады, калі той быў пераможцам, i кінуць яго ў бядзе азначала для нашага земляка страціць гонар. Князь застаўся верным тым сцягам, пад якія стаў, да канца. У 1813 годзе ў час бітвы ён быў смяротна паранены i памёр 11 лістапада ў невялікім французскім гарадку Ляўтрэцку. Па сцверджанні С. Мацкевіча, апошнім яго словам было: «Гонар…»

Сын Дамініка Гераніма так i застаўся лічыцца бастардам. Праўда, у 1822 годзе ён быў прызнаны князем у Аўстрыі. Аднак іншыя краіны не палічылі гэты акт законным.

У. Сыракомля адзначаў, што «на ім (Дамініку Гераніме. — М.Б.) перарвалася лінія нясвіжскіх ардынатаў, якая цягнулася, не перарываючыся, ад Мікалая Крыштафа Радзівіла Сіроткі».

У горадзе-героі Севастопалі шмат помнікаў. Адзін з ix устаноўлены на Прыморскім бульвары. На яго п'едэстале лаканічны надпіс: «Казарскому. Потомству в пример. 1834». Здавалася б, што ў ім асаблівага? Ці мала помнікаў у Севастопалі — горадзе марской славы? Аднак спытайце любога мясцовага хлапчука аб гэтым помніку, i ён раскажа вам гісторыі, якія здадуцца на першы погляд паданнямі або проста матроскімі байкамі. На самай жа справе гэта рэальныя падзеі з жыцця нашага земляка Аляксандра Казарскага.

Нарадзіўся Аляксандр у 1798 годзе ў Дубровіна (маёнтку князя К. Любамірскага) Аршанскага павета Магілёўскай губерні. Бацька яго служыў у гэтым маёнтку аканомам. Здавалася, што сын прадоўжыць яго шлях. Але ў лес хлопчыка ўмяшаўся родны брат яго бацькі — Фёдар. Дзядзька забраў дванаццацігадовага пляменніка з сабой у горад Нікалаеў, а там уладкаваў юнгай на адзін з ваенных караблёў. Кемлівы хлопчык прыйшоўся па душы не толькі экіпажу, але i камандзіру карабля. Юнга атрымаў накіраванне ў Аляксандраўскае штурманскае вучылішча. Ён вучыўся вельмі старанна. У вучылішчы выкладалі матэматыку, астраномію як асноўную навігацыйную навуку, артылерыйскую справу, абучалі тэорыі працы з ветразямі. Майстэрства дзеянняў з ветразевым узбраеннем замацоўвалася на практыцы, якую гардэмарыны (так называлі навучэнцаў вучылішча) праходзілі на брыганціне «Міхаіл». У час гэтай практыкі гардэмарыны выконвалі ўсе абавязкі матросаў. Вучоба Казарскаму давалася лёгка, адзінае, што выклікала цяжкасці, — замежныя мовы (італьянская i грэчаская). Але настойлівасць дапамагала, i за чатыры гады, праведзеныя ў вучылішчы, Аляксандр змог авалодаць i імі.

У 16 гадоў Казарскі закончыў вучылішча i атрымаў званне мічмана. Службу ён пачаў падштурманам на «Інгуле». Не маючы ніякіх сувязяў, ён вельмі цяжка рухаўся па службовай лесвіцы. Толькі праз дзесяць гадоў яму было присвоена званне лейтэнанта. Хутка пасля гэтага яго назначаюць камандзірам аднаго з караблёў Дунайскай флатыліі — брыга «Сапернік». Гэта было вельмі старое судна, сапраўдная разваліна, якую матросы метка ахрысцілі мянушкай «начоўка». З «Саперніка» нават гарматы былі зняты.