Мікола Багадзяж: Сыны зямлі беларускай

Якраз у гэты час у Грэцыі пачалася нацыянальна-вызваленчая вайна. Народ узняўся, каб скінуць ненавіснае турэцкае ярмо. Султан Махмуд II вырашыў патапіць паўстанне ў крыві. Турэцкія войскі пачалі разню. Яны знішчалі на сваім шляху ўсіх — маладых i старых, мужчын i жанчын, забівалі нават дзяцей. Расія, бачачы гэта, прапанавала прымірыць варагуючыя сілы. Пасрэднікамі ў прымірэнні павінны былі выступіць таксама Англія i Францыя. Махмуд II адверг гэту прапанову. Каб выратаваць грэчаскі народ ад знішчэння, Расія абвясціла Турцыі вайну.

Зноў узброены гарматамі «Сапернік» разам з іншымі караблямі Дунайскай флатыліі ахоўваў транспарты, якія накіроўваліся да крэпасці Анапа. Але, высадзіўшыся на бераг, рускі дэсант сустрэў войскі турак, якія ў шмат разоў перавышалі яго па колькасці. Узнікла пагроза гібелі рускіх. У гэты час Казарскі прыняў смелае, нечаканае для ўсіх рашэнне — ён падвёў «Саперніка» амаль да самага берага i даў па турэцкіх войсках некалькі залпаў з карабельных гармат. Ворагі ў паніцы адступілі, i гэта дазволіла рускім высадзіць асноўныя сілы. Бераг быў захоплены, а туркі здаліся ў палон.

За гэты подзвіг Казарскі быў узнагароджаны залатой шпагай з надпісам «За храбрость». У хуткім часе яго перавялі камандзірам на брыг «Меркурый».

Вызначыўся Аляксандр i пры штурме Варны. Яго новы брыг на працягу дзвюх гадзін вёў дуэль з берагавой батарэяй, адцягваючы на сябе ўвагу ворагаў. У гэты час асноўныя сілы дэсанта змаглі высадзіцца ў іншым месцы i захапіць горад.

Але па-сапраўднаму праславіўся наш зямляк 14 мая 1829 года. У гэты дзень яго брыг разам з фрэгатам «Штандарт» i брыгам «Арфей» у час разведкі каля праліва Басфор сустрэўся з турэцкай эскадрай. Паколькі сілы былі няроўныя, рускія караблі павярнулі да родных берагоў. Але ў гэты час наступіў штыль. Аніякі подых ветру не рабаціў паверхню мора. Толькі ў вышыні лёгкі брыз ледзь напінаў верхнія ветразі караблёў. Дзякуючы яму «Арфей» i «Штандарт» маглі працягваць свой шлях. «Меркурый», мачты якога былі на 10 аршын карацейшымі, застыў на месцы. Зрэшты турэцкую эскадру напаткала тая ж бяда. Рухацца маглі толькі «Селеміе» i «Рэал-бей». Два супраць аднаго — здаецца, не так ужо i шмат. Але калі параўнаць памеры i ўзбраенне (на «Меркурыі» 18 гармат, a ў турак 110 i 74), дык адразу бачна, на чыім баку перавага. I хоць даволі хутка задзьмуў лёгкі ветрык, адарвацца ад ворагаў «Меркурый» ужо не змог, бо ён быў менш быстраходны, чым турэцкія караблі.

Перад Казарскім паўстаў выбар — або здацца ў палон, або загінуць. Ён выбраў другое. Баючыся, што туркі змогуць захапіць «Меркурый», ён загадаў паставіць ля ўвахода ў круйдкамеру (парахавы склеп) пустую бочку i пакласці на яе пісталет. Яго разлік быў такі — зблізіцца з адным з турэцкіх караблёў i ўзарваць «Меркурый» разам з ім. Узарваць брыг павінен быў любы з застаўшыхся ў жывых афіцэраў. Але перад гэтым вырашана было нанесці ворагам як мага большую шкоду.

Туркі пачалі расстрэльваць «Меркурый». На ім загарэліся ветразі, ядром сарвала сцяг. Туркі вырашылі, што рускія здаюцца, але ў гэтую хвіліну брыг падышоў да «Селеміе», на якім знаходзіўся камандуючы турэцкім флотам Капуцын-паша, i даў залп ва ўпор. На «Селеміе» ўспыхнулі шматлікія пажары, звалілася адна з мачтаў. Яшчэ адзін такі ж залп, i палуба турэцкага карабля стала нагадваць пекла.

На «Рэал-беі» не адважваліся страляць, баючыся папасці ў сваіх. «Меркурый» накіраваўся да другога турэцкага карабля. Ён увесь тросся ад ядраў, якія пападалі ў яго, але рухаўся. Рускія кананеры ў сваю чаргу забівалі ядры ў турэцкі карабель. Некалькі прыцэльных залпаў усім бортам, i туркам стала не да стральбы, — усе, хто застаўся ў жывых, кінуліся тушыць пажары.

«Меркурый», ледзь трымаючыся на вадзе, накіроўваўся да родных берагоў. За яго кармою нерухома застылі караблі ворагаў.

Пераможцаў сустракалі громападобным салютам. Стралялі караблі, берагавыя батарэі. Яшчэ б, перамагчы ворага, у дзесяць разоў перавышаючага па агнявой моцы!

Аб гэтым подзвігу хутка даведаўся ўвесь свет. «Меркурыем» захапляліся нават туркі. Адзін з ix, удзельнік баталіі, напісаў: «…Карабель Капуцын-пашы i наш уступілі з ім (брыгам «Меркурыем». — М.Б.) у гарачы бой, i — справа нячутная i неверагодная — мы не змаглі прымусіць яго здацца. Ён змагаўся, адступаючы i манеўруючы з усім ваенным мастацтвам так, што мы — сорамна прызнацца — спынілі бітву, між тым як ён, трыумфуючы, працягваў свой шлях. Калі старажытныя i новыя летапісы ўяўляюць нам вопыты храбрасці, то гэты апошні заслоніць усе іншыя, i сведчанне аб ім заслугоўвае быць накрэсленым залатымі літарамі ў храме славы…»