Мікола Багадзяж: Сыны зямлі беларускай

Наш зямляк наладжвае свой быт, з дапамогай вучняў будуе памяшканне для лабараторыі, чытае ім лекцыі на іспанскай мове (якую вывучыў у дарозе за тры месяцы). Акрамя таго, робіць ca сваімі вучнямі шэраг экспедыцый у горы. У час гэтых вандровак нястомны вучоны адкрыў некалькі радовішчаў карысных выкапняў — срэбра, медзі, золата, вугалю. Яму ж належыць i адкрыццё сусветна вядомых у наш час радовішчаў салетры. Яны настолькі багатыя, што, нягледзячы на няспынную эксплуатацыю, захоўваюць свае прамысловае значэнне i ў нашы дні. Больш таго, Дамейка першы з еўрапейцаў звярнуў увагу на карысныя ўласцівасці гэтага аднаго з найболыы каштоўных угнаенняў.

Ігнацы атрымоўвае шырокую вядомасць як сярод мясцовых вучоных, так i ва ўрадавых колах. Наш зямляк жахнуўся, убачыўшы, у якіх невыносна цяжкіх умовах працуюць мясцовыя шахцёры, і, даведаўшыся, як мала яны зарабляюць, ён дасылае ўраду краіны петыцыю з патрабаваннем палепшыць умовы жыцця людзей. I ўрад прыслухоўваецца да гэтага, ідзе на ўступкі…

У 1843 годзе дзеянне кантракта скончылася. Маладая рэспубліка, якая толькі за чвэрць стагоддзя да гэтага вызвалілася ад каланіяльнага прыгнёту, працягвала адчуваць велізарны недахоп у спецыялістах. Дамейку прапанавалі месца прафесара хіміі i фізікі ў незадоўга да таго адкрытым у Сант'яга (сталіцы Чылі) нацыянальным універсітэце. Ігнацы згадзіўся i ў хуткім часе пабудаваў на ўскраіне горада невялікі ўтульны дамок, абсадзіўшы яго экзатычнымі (для нас) дрэвамі. Тут неўзабаве пачалі збірацца лепшыя людзі краіны — вучоныя, дзяржаўныя дзеячы, тут вяліся шматчасовыя гутаркі (якія часам перарасталі ў гарачыя спрэчкі), тут абмяркоўвалі навіны навукі, тут раіліся, што зрабіць для развіцця рэспублікі. Тут ён пазнаёміўся з пятнаццацігадовай дзяўчынай Гюзман дэ Сатамаер, сюды прыйшла яна ў хуткім часе ў якасці жонкі i вернай памочніцы.

Шмат падарожнічаў Ігнацы Дамейка. То на кані, то пешшу ён забіраўся ў самыя далёкія куткі краіны. Яго маршруты праляглі ад перуанскай мяжы на поўначы да Вогненнай Зямлі на поўдні. Hi холад, ні спёка, ні праліўныя дажджы не маглі спыніць нястомнага даследчыка. Змораны, а бывала i хворы, вяртаўся ён пад родны дах i, адпачыўшы дзень-два, пачынаў рыхтаваць свае даследаванні. Яго працы амаль адразу прыцягнулі ўвагу вучоных усяго свету. Ён першы склаў падрабязную карту распрацовак каменнага вугалю ў Кансепсьёне, першым вызначыў характар медных руд у Чукікамаце i Патрарыльеса, першым зрабіў геаграфічнае апісанне Араўканскіх стэпаў. Для таго каб з'явілася апошняя праца, Ігнацы наважыўся зрабіць падарожжа, ад якога яго адгаворвалі ўсе сябры. Яго знаёмыя лічылі гэтую задуму вар'яцтвам. Ніхто не спадзяваўся, што ён вернецца з гэтай вандроўкі жывым. I не дзіўна, бо шлях нашага земляка ляжаў за раку Біо-Біо. Тэрыторыі, што знаходзіліся за ёй, толькі намінальна лічыліся чылійскімі, бо жыло тут незалежнае племя араўканцаў, якое не падпарадкоўвалася белым прышэльцам.

Але індзейцы, якіх усе лічылі амаль дзікунамі, сустрэлі «бледнатварага» госця вельмі зычліва. Яны памагалі яму ў падарожжы, дзяліліся ежай. Не раз начаваў Ігнады ў ix паселішчах. I ўсюды мясцовыя жыхары гаварылі яму аб сваім жаданні жыць у міры з еўрапейцамі, а не змагацца з імі, аб тым, што яны хочуць жыць самі па сабе.

Пасля вяртання Дамейка напісаў кнігу «Араўканія i яе жыхары». Выдадзеная ў 1860 годзе на польскай мове, у наступнае дзесяцігоддзе яна была перакладзена на многія іншыя мовы. Яе аўтар пісаў пра індзейдаў, пра ix характар, у якім ёсць усё, што павінна ўпрыгожваць сапраўднага грамадзяніна. Ён падкрэсліваў: «Араўканскія індзейцы не з'яўляюцца дзікунамі. Я лічу ix больш цывілізаванымі… чым ix прыгранічныя цывілізатары». Зыходзячы з усяго гэтага, Ігнацы заўважаў: «Не бачу ніякай неабходнасці, каб настойваць на каланізадыі гэтых зямель, якія належаць не ўраду, a працавітаму i мужнаму народу, калі побач знаходзяцца такія ж абшары, якія з'яўляюцца ўласнасцю рэспублікі, — i пустынныя, як зямныя полюсы, i ўрадлівыя, нібы берагі ракі Імперыял».

Акрамя падарожжаў i выкладчыцкай дзейнасці, дон Ігнацы (так называлі яго чылійцы) займаўся навуковымі даследаваннямі. Кола яго інтарэсаў было велізарным — мінералогія, батаніка, геаграфія, хімія, этнаграфія, эканоміка, геалогія… Па просьбе ўрада Чылі ён распрацаваў i ажыццявіў школьную рэформу, зрабіўшы навучанне дзяцей больш дэмакратычным i агульнадаступным, стварыў мінералагічны i этнаграфічны музеі, хімічную i горную лабараторыі, арганізаваў метэаралагічную службу. У Сант'яга Ігнацы ўзначаліў работы па забеспячэнню горада вадой. I м жа распрацавана i аснова навуковай эксплуатацыі прыродных рэсурсаў Чылі.