Мікола Багадзяж: Сыны зямлі беларускай

У 1865 годзе сябры дапамаглі яму пераехаць у Еўропу. Ельскі апынуўся ў Парыжы, дзе ўладкаваўся на працу ў Прыродадаследчы інстытут. Ацаніўшы вялікія веды новага супрацоўніка, прафесар Дэйроль — непасрэдны кіраўнік Канстанціна — у той жа год прапанаваў яму паехаць у Гвіяну (паўднёваамерыканскую калонію Францыі) у якасці пастаўшчыка чучал птушак i шкур жывёл. Здаецца, мара аб далёкіх краінах, якая ўвесь час натхняла нашага земляка, можа здзейсніцца. Але як жа папасці ў Гвіяну? Дапамог выпадак. Стала вядома, што якраз у той час у Гвіяну накіроўваецца ваенны транспарт з катаржнікамі, але на яго амаль немагчыма трапіць. Канстанцін звяртаецца ў ваенна-марское міністэрства з прашэннем выдаць яму бясплатны білет на гэты карабель.

I вось ён на палубе фрэгата «Амазонка». У яго кішэні толькі 150 франкаў, сабраных яму на дарогу парыжскімі сябрамі. Але падарожнік упэўнены, што не прападзе i на гэты раз.

У жніўні 1865 года карабель дасягае ўзбярэжжа Амерыкі. Канстанцін Ельскі ўладкоўваецца на працу ў аптэку горада Кайены, сталіцы Гвіяны. Яго, высокаадукаванага ўрача, узялі ўсяго толькі вучнем фармадэўта. Але Канстанціна гэта задавальняла, бо праца — удзел ва ўрачэбным абходзе i прыгатаванне лекаў ды кожны трэці дзень дзяжурства ў бальніцы — займала няшмат часу — з 7 да 9 гадзін раніцы. За гэта ён атрымліваў харчаванне, магчымасць карыстацца бібліятэкай, а таксама збіраць кажаноў i насякомых у бальнічным садзе. I галоўнае — у яго была процьма часу для даследчай дзейнасці.

Наш зямляк быў адным з першых натуралістаў, што апынуліся ў гэтых мясцінах. Перад ім ляжала амаль невядомая краіна, якая раскрывала дапытліваму воку шмат новага, недаследаванага. I Ельскі з галавой акунуўся ў навакольны свет, знайшоў у ім велізарную колькасць новых жывёл, птушак, раслін.

Увесь вольны час ён аддае вывучэнню навакольнай прыроды, шмат падарожнічае, збірае калекцыі насякомых, птушак, раслін, вывучае ix сам, а таксама регулярна адсылае ў розныя еўрапейскія музеі.

Неўзабаве даследчыка накіравалі абслугоўваць лазарэт на астравах Выратавання, якія з'яўляліся найбольш жахлівым месцам зняволення. Большасць вязняў, што ўтрымліваліся тут, былі пасаджаны за палітычную дзейнасць. Сярод ix знаходзіліся i арабы, сасланыя за барацьбу супраць каланізатараў, i негры, i немцы з Эльзаса, i карсіканцы, i французы…

Гэтыя астравы насяляла велізарная колькасць птушак. Аднак стрэльбай карыстацца было нельга (каб не хваляваць наглядчыкаў), таму Ельскаму давялося асвойваць новы від зброі — сарбакан (духавую трубку), прывезены яму знаёмымі індзейцамі аднекуль з глыбінь Гвіяны. Вынікам палявання была цудоўнейшая калекцыя птушыных чучал. У дадатак да гэтага Канстанцін сабраў даволі добрыя калекцыі ракаў, водарасцей, каралаў.

Пасля вяртання з астравоў Ельскага запрасілі выкладаць батаніку i земляробства ў Кайенскае вучылішча. У хуткім часе ён робіць вандроўку па рэчках Ko i Аяпок. На берагах апошняй ён пазнаёміўся з вольным неграм Кустэнам, які зарабляў на жыццё вырабам птушыных чучал. Той навучыў нашага земляка вырабляць ix па-свойму — без гіпсу, крухмалу i паперы. У далейшым Ельскі неаднойчы выкарыстоўваў гэты спосаб у час далёкіх вандровак.

Тады ж Канстанцін пабываў на кафейных плантацыях. «Кафейнае дрэва, — расказваў ён, — заўсёды цудоўнае, ці пакрыта яно белымі злёгку пахучымі кветкамі, ці цёмна-чырвонымі ягадамі. Я ніколі не бачыў на дрэве насякомых альбо якую-небудзь хваробу».

Таму-сяму з чытачоў можа падацца, што ўсе гэтыя вандроўкі былі нечым накшталт нашых загарадных прагулак. Але гэта вялікая памылка. Зямля тая зусім не нагадвала рай зямны. Гушчар, створаны высачэзнымі дрэвамі, хмызняком, паўдзікімі ліянамі, якія ўсё пераплятаюць. Пад яго шатамі адчуваеш сябе, нібы ў парылцы. А жывёлы! Прычым не толькі пантэры ды кракадзілы, але i розная «дробязь», такая, як электрычны вугор ці рыбкі піраніі, якія стаяй за дзве хвіліны начыста абгрызаюць быка, ці драўляныя піяўкі, «вогненныя мурашкі», кляшчы, разнастайныя віды мух i крывасоснай машкары… A змеі!

У сваіх успамінах Ельскі прыгадвае два здарэнні, што адбыліся з адным жандарам. Ён піша: «У Сен-Ланц быў такі выпадак: плывучы па рацэ (на лодцы. — М.Б.) разам з каланістамі, жандар убачыў у вадзе велізарную змяю, боамурына, i забіў яе. Калі здымалі шкуру, у страўніку ўдава знайшлі мятровага кракадзіла…» Даўжыня гэтай змяі была 7 метраў, аб чым пасля яе вымярэння i быў складзены дакумент. У другім выпадку гэтаму жандару пашанцавала значна менш. Аднойчы ён падстрэліў качку i палез за ёю ў ваду. Раптам яго схапіла за плячо змяя i пачала цягнуць у вір. Жандар з вялікай цяжкасцю вырваўся, але пазней з перапуду захварэў малярыяй i лячыўся ў Кайенскім шпіталі, дзе i пазнаёміўся з ім наш зямляк. Па словах Ельскага, сляды зубоў змяі засталіся на плячы жандара на ўсё жыццё.