Нястомная навуковая, экспедыцыйная i грамадзянская дзейнасць дона Ігнацыя выклікала велізарную павагу чылійскай грамадскасці. Яго выбіраюць рэктарам універсітэта ў Сант'яга чатыры разы запар. Толькі ў 1884 годзе Дамейка адмовіўся ад гэтай пасады, выказаўшы такім чынам пратэст захопніцкай вайне, развязанай урадам Чылі супраць Рэспублікі Перу. Нягледзячы на адкрытае неадабрэнне, выказанае вучоным ураду, вырашана было тым не менш выпусціць памятны медаль у яго гонар. Шматгадовая праца i велізарныя заслугі Дамейкі былі адзначаны яшчэ i самай вялікай у краіне пенсіяй — 6000 піястраў у год.
Ігнацы вырашыў пабываць на радзіме. Ён спадзяваўся, што царскія чыноўнікі яго, вучонага з сусветным імем, праследаваць не будуць, тым больш што пасля смерці Мшалая I была аб'яўлена амністыя ўсім былым «палітычным злачынцам». Ён едзе на радзіму, a ў якасці багажу бярэ толькі цудоўную калекцыю мінералаў у падарунак еўрапейскім універсітэтам.
Яго з захапленнем сустракаюць у Еўропе. У Парыжы ўрачыста вітаюць вучоныя Сарбоны. У Кракаве прысуджаюць вучоную ступень ганаровага доктара навук. У Варшаве на пероне ca слязамі радасці на вачах Ігнацыя сустракае Антон Адынец — сябра студэнцкіх гадоў, апошні філамат, які застаўся ў жывых, акрамя Дамейкі, а дома… царскія чыноўнікі на чатыры месяцы затрымліваюць яго пашпарт. У процілегласць уладам мясцовая інтэлігенцыя i сяляне сустракалі свайго земляка сардэчна, з хлебам i соллю. Ігнацы наведвае мясціны, дзе прайшлі яго дзяцінства i маладосць. У яго ўзнікае нават думка застацца тут. Але хіба царскія бюракраты дадуць яму спакойна працаваць i жыць?
I Дамейка пасля Расіі, пабываўшы ў Італіі i Палесціне, вяртаецца ў Чылі. У Сант'яга ён прыязджае ў канцы 1888 года i неўзабаве, 23 студзеня 1889 года, памірае.
На адной з плошчаў Сант'яга i цяпер стаіць помнік. На яго п'едэстале кароткі надпіс: «Грандэ Эдукадор». Па-беларуску гэта гучыць гэтак жа коратка i велічна: «Вялікі асветнік».
1637–1696
Ён жыў i працаваў у трох частках свету. Шырокаадукаваны чалавек — географ, геолаг, медык, заолаг, батанік… Але ўсе гэтыя захапленні былі толькі дапаўненнем да яго асноўнай прафесіі — падарожніка. Яго, рамантыка па натуры, увесь час цягнула ў невядомыя землі, яму хацелася ўбачыць, што ж там — за рысай гарызонту. Звалі яго Канстанцін Ельскі.
Канстанцін з'явіўся на свет 17 лютага 1837 года ў вёсцы Ляды Смілавіцкай воласці Ігуменскага павета Мінскай губерні. Яго бацька паходзіў з шырокавядомай, але збяднелай сям'і. Ужо ў раннім дзяцінстве хлопчык праявіў незвычайныя здольнасці да навукі. Скончыўшы на «выдатна» Мінскую гімназію, Ельскі паступіў на медыцынскі факультэт Маскоўскага універсітэта. Але пасля завяршэння вучобы ў Маскве, не задаволіўшыся набытымі ведамі, ён займаецца на матэматыка-прыродазнаўчым факультэце Кіеўскага універсітэта.
Пасля заканчэння гэтай навуковай установы ён застаецца ў Кіеве, дзе ўладкоўваецца пазаштатным настаўнікам у гімназію. Канстанцін прысвячае шмат часу вывучэнню малюскаў i ў кастрычніку 1862 года атрымоўвае званне магістра. На абароне сваёй працы ён выступіў у якасці аднаго з першых у Расіі прыхільнікаў эвалюцыйнай тэорыі Чарлза Дарвіна. У прамове К. Ельскі адзначыў: «Тэорыя Дарвіна аб перараджэнні відаў спрыяе развіццю прыродазнаўчых навук». Пасля атрымання звання малады вучоны яшчэ два гады наведваў педагагічныя курсы. Гэта настойлівасць была ўзнагароджана — у Кіеўскім універсітэце вызвалілася месца выкладчыка i Канстанціну прапанавалі прыняць удзел у конкурсе на замяшчэнне гэтай пасады. Ён згадзіўся i выйграў, ды яшчэ які Праца, прад'яўленая камісіі, была ўзнагароджана залатым медалём, а яе аўтар атрымаў права i магчымасць выкладаць ва універсітэце.
Здаецца, усё складваецца выдатна, але нашага земляка ўсё мацней i мацней вабяць далёкія землі. Ён марыць пабачыць свет. Да таго ж у Расіі пасля падаўлення паўстання 1862–1863 гадоў узмацнілася рэакцыя. Самае нязначнае праяўленне вальнадумства жорстка каралася. Датычылася гэта i універсітэцкага жыцця. А тут яшчэ сярод пакараных за ўдзел у паўстанні быў i брат Ельскага Уладзімір. Хоць сам Канстанцін хутчэй за ўсё ніякіх адносін да паўстання не меў, але ж палічыў за лепшае апынудца за мяжой.
К. Ельскі накіроўваецца ў заалагічную экспедыцыю ў Бесарабію, дзе i пераходзіць румынскую мяжу. Адтуль ён у хуткім часе перабіраецца ў Турцыю, дзе з-за адсутнасці грошай затрымліваецца на цэлыя два гады. Каб не памерці з голаду, Ельскі ўдзельнічаў у некалькіх геалагічных экспедыцыях i нават уручную расфарбоўваў геаграфічныя карты для школ. Часам яму здавалася, што так будзе заўсёды i што ён не выберацца з гэтага становішча. Але свет не без добрых людзей.
Читать дальше