Stefan Żeromski - Przedwiośnie

czyściejsze — dziś: czystsze.

ci–devant (franc.) — niegdyś, dawniej; podczas rewolucji francuskiej określenie umieszczane przed tytułami arystokracji.

noktambulista — lunatyk; tu: człowiek żyjący nocnym życiem.

Któż to wie, kto wśród nas jest łotr... — refleksje starego Baryki, podobnie jak analogiczne poglądy Korzeckiego z Ludzi bezdomnych , są echem teorii Abramowskiego o „rewolucji moralnej”.

kazanie na górze — według ewangelii św. Mateusza (V. 39) w kazaniu tym Chrystus miał powiedzieć: „Żebyście się nie przeciwili złemu, ale kto by cię uderzył w prawy policzek twój, nadstaw mu drugi”.

termy — w starożytnym Rzymie bogato urządzone łaźnie publiczne, połączone z pomieszczeniami do ćwiczeń gimnastycznych i występów artystycznych.

Błogosławiony żywot... — cytat z Ewangelii św. Łukasza (Łk 11:27).

optant — po Rewolucji Październikowej Polacy przebywający na terenie Rosji Radzieckiej otrzymali możność opcji, tj. prawa wyboru przynależności państwowej i powrotu do kraju.

Obadwaj — dziś popr.: obydwaj.

białokamienna stolica — stały epitet nadawany Moskwie w poezji rosyjskiej.

dobiegał do końca — dziś popr.: dobiegał końca.

zaunywno (ros.) — smętnie, płaczliwie.

deposito (łac. depositum ) — przedmiot złożony na przechowanie; tu: przechowalnia.

parień (ros.) — chłopak, młodzieniec.

czemodan (ros.) — walizka.

Słysz, towariszcz... (ros.) — Słuchaj, towarzyszu! Nie hałasuj. Lepiej nie mów tyle.

zasekwestrowano — skonfiskowano.

rtuczeka... — po rewolucji w związku z powstaniem nowych urzędów i instytucji weszło w życie wiele skrótów. Pierwszy z wymienionych w tekście oznacza jedną z instancji Czeka; znaczenie dalszych skrótów: gubczeka — gubernialna Czeka, gubispolkom — gubernialny komitet wykonawczy, narobraz — wydział oświaty ludowej, narkompros — ludowy komisariat oświaty, sownarkom — rada komisarzy ludowych (nazwę „ministerstwo” zmieniono po rewolucji na „komisariat ludowy”).

proweniencja — pochodzenie.

iścizna (stpol.) — prawda istotna, rzeczywistość.

słuchaczów — dziś popr. forma: słuchaczy.

sylogizm — wnioskowanie (wyprowadzenie nowego sądu, zwanego wnioskiem, z dwóch innych sądów, zwanych przesłankami).

genialny geometra — mowa o Karolu Marksie.

triangulacja — metoda obliczania większych płaszczyzn przy pomocy rachunku trygonometrycznego; pozwala ustalić niektóre odległości bez ich mierzenia.

skałotocz–palczak — porównanie to nasunęła Żeromskiemu prawdopodobnie nowela A. Sygietyńskiego pod tym tytułem (1895).