Stefan Żeromski - Przedwiośnie

Prometeusz — według mitologii greckiej wykradł ogień z nieba i przyniósł go ludziom. Za karę przykutemu na rozkaz Zeusa do skały, sęp szarpał wciąż odrastającą wątrobę.

Barachan i Surachan — właściwie Bałachany i Surachany, miejscowości na Półwyspie Apszerońskim, gdzie znajdują się bogate złoża naftowe. Świątynia czcicieli ognia, w której wieczny ogień utrzymywany był dzięki gazom palnym wydobywającym się z ziemi, znajdowała się w Surachanach (na początku XX w. już opuszczona).

Zoroaster (a. Zaratustra) — mityczny prorok irański (VI w. p.n.e.), według legendy twórca religii zwanej zoroastryzmem, rozpowszechnionej wśród ludów Azji Środkowej, Iranu i Azerbejdżanu. Dla zoroastryzmu charakterystyczna jest wiara w istnienie dwóch walczących z sobą pierwiastków: dobra (światła) i zła (ciemności), oraz kult ognia.

skalny olej — ropa naftowa.

Nord (ang.) — wiatr północny; w Baku nazywają tak silne i częste wiatry północno–zachodnie, stąd pochodzi nazwa miasta (Badkube: po persku: „uderzenie wiatru”)

okrom — oprócz.

wypędka — wypędzonego, wygnańca.

Jeniec Kaukazu — tytuł poematu Aleksandra Puszkina (wyd. 1822).

Sartowie — nazwa nadawana różnym osiadłym ludom Turkiestanu, dziś nie używana.

Lwy albańskie — pułki armii tureckiej złożone z Albańczyków znane były z waleczności. Przestały one jednak istnieć po uzyskaniu przez Albanię formalnej niepodległości w r. 1912. Stąd określenie „lwy albańskie” jest raczej anachronizmem.

piechota dardanelska — piechota turecka, która obroniła cieśninę Dardanele w czasie operacji desantowej wojsk angielsko–francuskich w roku 1915. Pozycje wojsk tureckich znajdowały się wówczas istotnie w okolicach starożytnej Troi.

Lechistan (tur.) — Polska.

in spe (łac.) — w (oczekiwanej) przyszłości (dosł. w nadziei na).

asker (tur.) — żołnierz turecki.

miecąc — dziś: miotając.

gzemsy — dziś popr.: gzymsy.

mamałyga — potrawa z mąki kukurydzianej.

amatorowie — dziś popr. forma: amatorzy.

cadaver (łac.) — trup.

sprychy — dziś popr.: szprychy.

casemate (franc.) — sklepione i zabezpieczone przed pociskami pomieszczenie w fortyfikacji; stąd utworzono słowo: kazamaty.

umerlaków — dziś popr.: umarlaków.

współkopaczów — dziś popr.: kopaczy.

Barynczyszka — wyraz ten, utworzony od nazwiska bohatera, przypominał zarazem otoczeniu słowo barin — jaśnie pan; przyrostek — „yszka” nadawał mu odcień pogardliwy.

jurodiwyj (ros.) — opętany, obłąkany, posiadający rzekomo dar proroczy.

hapencucyk — wyraz nie znany słownikom: oszust.

Brodiaga (ros.) — włóczęga.

obudwu — dziś popr.: obydwu lub obydwóch.

jednę — dziś popr.: jedną.

funkcjonariuszów — dziś popr. forma: funkcjonariuszy.

obozy (z ros.) — tabory.

ambaje (z łac.) — bzdury.

obadwaj — dziś popr.: obydwaj.

Carycyn — miasto w Rosji, późniejszy Stalingrad, dziś Wołgograd.

tułupy (ros.) — długie kożuchy, zazwyczaj nie kryte suknem.

obadwaj — dziś popr.: obydwaj.

wieszczka grecka — Pytia; kapłanka objawiająca wyrocznie w świątyni w starożytnych Delfach.

diuny — wydmy piaszczyste wzdłuż wybrzeży morskich.

eo ipso (łac.) — tym samym.

Zund, Kattegat i Skagerrak — cieśniny wiodące z Morza Bałtyckiego na Morze Północne.

zwornik — w architekturze: element wiążący sklepienie.

bogaczów — dziś popr. forma: bogaczy.

marzenia futurystyczne — futuryzm: awangardowy kierunek artystyczny; zrywając gwałtownie z tradycją dążył do odtworzenia w sztuce dynamizmu życia nowoczesnego. Twórczość futurystów cechował m.in. kult nowoczesnej techniki i zainteresowanie jej perspektywami rozwojowymi. (Do tego rysu nawiązuje określenie Żeromskiego).

mularzów , cieślów — dziś: murarzy, cieśli.

fugi — tu: rowki, nacięcia, w które wchodziłyby odpowiednie występy tafli szklanych.

Apis — w mitologii egipskiej święty byk, który przedstawiał na ziemi boga Ozyrysa.

Swarożyc — bóstwo pogańskich Słowian, któremu poświęcony był czarny koń.

starsi... bracia w Darwinie — tj. zwierzęta (żartobliwa aluzja do teorii ewolucji Karola Darwina).

Reforma rolna — uchwalona 10 VII 1919 r. przez sejm większością jednego głosu, pozostawiała w rękach właścicieli majątki do 180 ha (w Poznańskiem, na ziemiach białoruskich i ukraińskich do 400 ha) i zapewniała im odszkodowanie. Parcelację ograniczono do 200 tys. ha rocznie, w praktyce jednak w latach 1918–1921 zrealizowano ją zaledwie w 40%. Oddanie parcelacji w ręce różnych banków i spółek doprowadziło do spekulacji ziemią, w rezultacie przechodziła ona przeważnie w ręce bogatych chłopów. Porozumienie stronnictw prawicowych w roku 1923 ograniczyło parcelację prawie wyłącznie do majątków państwowych i publicznych. Również w ostatniej swej wersji z roku 1925 reforma rolna uwzględniała przede wszystkim interesy zamożnych właścicieli ziemskich, nie zaspokajając zupełnie głodu ziemi wśród małorolnego chłopstwa i proletariatu wiejskiego.

latyfundia — wielkie posiadłości ziemskie.

Ludwik Ariosto (1474–1533) — największy poeta włoski późnego Odrodzenia, autor epopei Orland Szalony , osnutej wokół walk rycerzy Karola Wielkiego z Saracenami, obfitującej w epizody komiczne i fantastyczne.

hipogryf — wymyślone przez Ariosta uskrzydlone zwierzę z tułowiem konia i głową gryfa.