Stefan Żeromski - Zmierzch

Między grube pnie kilku świerków, co sterczą samotnie na skraju poręby, plamiącej mnóstwem czarnych pniaków zgniłozielony upłaz 1 1 upłaz – rozległy, poziomy lub łagodnie nachylony stok górski. [przypis edytorski] wzgórza, zsuwało się słońce, pławiąc się w miedzianym blasku, podobnym do przejrzystego kurzu, nieruchomą warstwą nawisłego nad daleką widownią. Odblaski jego lśniły jeszcze na krawędziach chmur, wyzłacając je i zabarwiając szkarłatem, wrzynały się między fałdy szarych kłębów i szkliły na wodach.

W bruzdach ściernisk i podorywek 2 2 podorywka – pole płytko zaorane zaraz po zbiorach i w ten sposób przygotowane do późniejszych prac przy uprawie. [przypis edytorski] jesiennych, na sapowatych 3 3 sapowaty – błotnisty, bagnisty. [przypis edytorski] niwkach 4 4 niwka – niewielka niwa; niwa : pole, ziemia uprawna. [przypis edytorski] i świeżych karczowiskach, gdzie stały smugi wody po niedawnej nawałnicy, mieniły się rude plamy, jak kawałki szyb przepalonych. Na szare, przyklepane skiby 5 5 skiba – część ziemi odkrojona i odrzucona na bok przez pług. [przypis edytorski] padał uciążliwy dla oczu, zwodniczy cień fioletowy, piaszczyste wydmy żółkły, zielska na przykopach 6 6 przykop – rów biegnący wzdłuż czegoś; także: wał ziemny. [przypis edytorski] , krzaki na miedzach miały jakieś nieswoje, chwilowe barwy.

W głębokiej kotlinie, otoczonej ze wschodu, północy i południa podkową wzgórz, obdartych z lasu, płynęła struga, rozlewając się w zatoki, bagna, płanie 7 7 płań a. płania – szeroko rozlana, niegłęboka woda. [przypis edytorski] i szyje 8 8 szyja – tu: wąskie koryto strumienia, rzeki, itp. [przypis edytorski] , powstająca tam właśnie ze źródlisk zaskórnych. Dokoła wody, na torfiastym kożuchu rosły gąszcze trzcin, wysmukłe sity 9 9 sito – tu: sitowie. [przypis edytorski] , tatarki 10 10 tatarka – tu: tatarak. [przypis edytorski] i kępy niskiej rokiciny 11 11 rokicina – rokita; gatunek krzewiastej wierzby, rosnącej na terenach wilgotnych, torfowiskach, mokrych łąkach. [przypis edytorski] . Nieruchoma, czerwona woda świeciła się teraz spod wielkich liści grzybienia 12 12 grzybień – roślina wodna o dużych, unoszących się na powierzchni liściach i białych kwiatach; nenufar, lilia woda. [przypis edytorski] i szorstkich wodorostów w postaci bezkształtnych plam bladozielonych.

Nadleciały stadkiem cyranki 13 13 cyranka – rodzaj wędrownego ptaka wodnego z rodziny kaczkowatych. [przypis edytorski] , krążyły kilkakroć z wyciągniętymi szyjami, przerywając ciszę melodyjnym, dzwoniącym świstem skrzydeł, zataczały w powietrzu elipsy coraz mniejsze – wreszcie zapadły w trzciny, z łoskotem rozbijając wodę piersiami. Ucichł dudniący lot bekasów 14 14 bekas – rodzaj ptaka łownego występującego na terenach podmokłych. [przypis edytorski] , głuche wołanie kurki wodnej 15 15 kurka wodna – średniej wielkości ptak wodny z rodziny chruścieli. [przypis edytorski] , ustało dowcipne pogwizdywanie kulików 16 16 kulik – niewielki ptak brodzący o długim dziobie. [przypis edytorski] , poznikały nawet szklarze 17 17 szklarz (pot.) – szklarka, gatunek ważek o zielonym ciele i błyszczących, szklistych skrzydłach. [przypis edytorski] i modre świtezianki 18 18 świtezianka – rodzina ważek o metaliczno-niebieskim ubarwieniu ciała i ciemnym lub niebieskim żyłkowaniu skrzydeł. [przypis edytorski] , wiecznie trzepoczące siateczkowatymi skrzydłami dokoła badylów sitowia. Błądziły tylko jeszcze po świetlanej powierzchni głębin niestrudzone muchy wodne 19 19 mucha wodna – tu zapewne: nartnik, plesica a. poślizg, jeden z rodzajów pluskwiaków żyjących na powierzchni wód stojących. [przypis edytorski] na swoich szczudlastych nogach, cienkich jak włosy, a zaopatrzonych w kolosalne i nasycone tłuszczem stopy – i pracowało dwoje ludzi.

Błota należały do dworu. Dawniejszy młody dziedzic taplał się po nich z wyżłem za kaczkami i bekasami póty, póki wszystkich lasów nie wyciął, pól nie zostawił odłogiem i, wyleciawszy nagle z dziedzictwa, nie oparł się aż w Warszawie, gdzie teraz wodę sodową w budce sprzedaje.

Gdy nastał nowy, mądry dziedzic, biegał po polach z kijkiem i często nad błotami stawał.

Gmerał w bagnie rękami, dziury kopał, mierzył, wąchał – aż wreszcie wymyślił rzecz dziwną. Kazał karbowemu 20 20 karbowy – nadzorca robotników rolnych; nazwa pochodzi od kija, na którym nacinano karby, zapisując w ten sposób ilość wykonanej pracy. [przypis edytorski] najmować dzień w dzień chłopów do kopania torfu, szlam na pola wywozić taczkami, na kupy składać, a dziury kopać precz, póki się nie wybierze miejsca na sadzawkę; wówczas groble fundować 21 21 fundować – tu: zakładać, budować. [przypis edytorski] , dół na drugą sadzawkę wybierać niżej, aż ich się kilkanaście uzbiera; wtedy rowy rżnąć, wody napuszczać, mnichy 22 22 mnich – drewniana rura z zastawkami służąca do regulowania poziomu wody w stawie. [przypis edytorski] wstawiać i ryby sadzić…

Do wywożenia torfu najął się zaraz Walek Gibała, bezrolny wyrobnik, na komornym 23 23 na komornym siedzieć – nie mieć własnego domu i mieszkać w izdebce w domu innego, bogatszego chłopa, przeważnie w zamian za świadczoną pracę. [przypis edytorski] siedzący w pobliskiej wiosce. Gibała u dawnego dziedzica służył za fornala 24 24 fornal (daw.) – pracownik zatrudniony jako woźnica w majątku ziemskim. [przypis edytorski] , ale u nowego się nie utrzymał. Nowy dziedzic i nowy rządca po pierwsze ordynarię 25 25 ordynaria – część wynagrodzenia służby dworskiej wydawana w naturze (zbożu, kartoflach itp.). [przypis edytorski] i pensję zaraz zmniejszyli, a po wtóre szukali w każdej rzeczy złodziejstwa. U dawnego dziedzica każdy fornal pół garnca owsa swojej parze koni ujmował i niósł wieczorkiem do szynkarza Berlina za tytuń 26 26 tytuń – dziś popr.: tytoń. [przypis edytorski] , za bibułkę, za kapkę gorzałki. Jak tylko nowy rządca nastał, zaraz ten interes zmiarkował 27 27 zmiarkować (daw.) – zauważyć, zorientować się. [przypis edytorski] , a że na Walka właśnie wina padła, w pysk mu dał i wygnał ze służby.

Odtąd Walek z babą siedział na komornym we wsi, bo służby znaleźć nie mógł: rządca wydał mu takie świadectwo, że niepodobna było zgłaszać się nawet gdziekolwiek do służby. We żniwa tu i owdzie po chłopach zarabiali oboje; ale zimą i na przednówku 28 28 przednówek – okres przed nowymi zbiorami; dawniej najtrudniejszy do przetrwania na wsi okres, kiedy po zimie kończyły się zapasy żywności ze zbiorów zebranych jesienią, a nie można było jeszcze zebrać nowych plonów. [przypis edytorski] marli głód 29 29 marli głód (daw.) – przymierali głodem, cierpieli głód. [przypis edytorski] straszliwy, nieopisany. Ogromny, kościsty, z żelaznymi mięśniami chłop wysechł jak wiór, sczerniał, zgarbił się, zesłabł. Baba jak baba, u kumoszki się pożywi, grzybów, malin, poziomek nazbiera do dworu, albo do Żyda zaniesie i choć na bułkę chleba zarobi, a chłop przy młocce bez jedzenia nie podoła. Gdy karbowy zapowiedział kopanie na łące, obojgu aż się oczy zaświeciły. Sam rządca trzydzieści kopiejek od wyrzucenia sążnia 30 30 sążeń – daw. jednostka długości, równa szerokości rozpostartych ramion dorosłego mężczyzny, tj. ok. 1,8–2 m. [przypis edytorski]