Stefan Żeromski - Przedwiośnie

kinżał , kindżał — używany w Gruzji i na Kaukazie nóż prosty, obosieczny, bez jelca (tj. części osłaniającej dłoń i oddzielającej głownię od rękojeści), często o ozdobnej pochwie i uchwycie; kindżałem bywa mylnie nazywany zakrzywiony nóż o podobnej budowie rękojeści, który poprawnie należałoby określać mianem: bebut.

Pałata (ros.) — dosłownie: izba; nazwa niektórych instytucji państwowych w Rosji carskiej; tu: gubernialna izba sądowa.

unia podlaska — mowa o oporze ludności grecko–katolickiego (unickiego) wyznania na Podlasiu przeciw prawosławiu, narzucanemu jej przemocą przez rząd carski od roku 1875. Prześladowania unitów trwały aż do ukazu tolerancyjnego w roku 1905.

Drohiczyn — miasteczko nad Bugiem w powiecie Biała Podlaska.

Mazurskie Jeziora — w bitwie nad Jeziorami Mazurskimi (5–8 IX 1914) wojska carskie, wskutek nieudolności dowództwa, poniosły ciężką klęskę; po raz drugi zostały tu pobite w lutym 1915 r.

O Panie, co losy ludzkości! — pieśń kościelna St. Moniuszki do słów M. Radziszewskiego.

Był w Karpatach — ofensywa rosyjska przez Karpaty na Węgry przypadła na zimę 1915 r.

safes (ang. safe ) — opancerzona skrytka na pieniądze i przedmioty wartościowe; dziś: sejf.

dzień dnia — dziś popr.: „co dnia”, „co dzień” lub „dzień w dzień”.

udarien’je (ros.) — akcent; ze względu na swą ruchomość sprawia sporo trudności uczącym się języka rosyjskiego.

chandra (ros.) — melancholia, przygnębienie.

wykonywuje — dziś popr.: wykonuje.

rewolucja — od lutego 1917 r. do władzy w Baku pretendowała, obok Komitetu Wykonawczego, Rada Delegatów Robotniczych. 31 X 1917 na fali wrzenia rewolucyjnego w całej Rosji rządy przejęli bolszewicy (Baku stanowiło tu wyjątek na całym Zakaukaziu; na pozostałym obszarze kraju tzw. Komitet Zakaukaski realizował dążenia separatystyczne w stosunku do zrewolucjonizowanej Rosji). Do tego właśnie momentu historycznego nawiązuje tu Żeromski.

trostoczka (ros.) — laseczka.

merkaptany — związki organiczne odpowiadające co do budowy alkoholom; różnią się od nich tym, że zamiast tlenu zawierają siarkę. Są to bezbarwne ciecze o nadzwyczaj nieprzyjemnej woni.

Dwa żywioły miasta — w okresie przedrewolucyjnym istniała silna nienawiść między poszczególnymi narodami Zakaukazia, świadomie podsycana przez rząd carski w celu osłabienia ruchu rewolucyjnego i narodowo–wyzwoleńczego. W Rosji carskiej nazywano ludność azerbejdżańską Tatarami zakaukaskimi; Żeromski stale używa tej nazwy.

mityng (z ang.) — wiec.

in effigie (łac.) — pod postacią obrazu (dawny zwyczaj wykonywania symbolicznego wyroku śmierci na podobiźnie zmarłych lub zbiegłych przestępców).

adept — uczeń, zwolennik.

Kura — główna rzeka na Zakaukaziu, wpada do Morza Kaspijskiego, na południe od Baku.

imperiał — w carskiej Rosji złota moneta wartości 15 rb.

Prywacje — wyrzeczenia.

Grabit’ nagrablennoje (ros.) — grabić to, co zostało zagrabione (hasło anarchistów).

diametralnie — biegunowo, skrajnie.

czinodrał (ros.) — urzędnik (pogardliwie).

stupajka — brutalny a tępy niższy urzędnik lub wojskowy (wyraz nie znany słownikom rosyjskim, utworzony od ros. stupaj — odejdź).

kokarda (ros.) — znaczek blaszany na czapce wojskowej.

armiak (ros.) — wierzchnia odzież chłopska z grubego sukna, rodzaj kaftana.

rubaszka , rubacha (ros.) — koszula (noszona przez chłopów rosyjskich jako odzież wierzchnia).

czrezwyczajka ( Cze–ka ) — skrót nazwy Wsierossijskaia czrezwyczajnaja komissja po borbie s kontrrewolucjej i sabotażom , czyli: Wszechrosyjska Komisja Nadzwyczajna do Walki z Kontrrewolucją i Sabotażem. W latach 1917–1922 centralny organ bezpieczeństwa państwowego republiki radzieckiej. Na czele WCzK stał Feliks Dzierżyński.

obudwu — dziś popr.: obydwu.

Obiedwie — dziś popr.: obydwie.

tiepłuszka (ros.) — ogrzewany wagon towarowy przystosowany do przewożenia ludzi.

turma (ros.) — więzienie.

sustaw (ros.) — staw.

Pogib (ros.) — zginął.

arkan — mocny sznur, więzy.

jednę — dziś popr.: jedną.

sobacza (z ros. sobaka : pies) — psia.

anemon — sasanka lub zawilec, roślina o ciemnofioletowych kwiatach.

Wszystkę — dziś popr.: wszystką.

przemądrzała — chodzi tu raczej o wyjątkową mądrość, a nie mądrość pozorną, połączoną z zarozumiałością; słowo „przemądrzała” jest więc użyte błędnie.

tunika zaprawiona krwią... Nessosa — według legendy greckiej centaur Nessos, zraniony śmiertelnie przez Heraklesa, nakłonił podstępnie żonę bohatera, Dejanirę, do zaczerpnięcia z jego rany krwi, która miała jej zapewnić wierność małżonka. Gdy Dejanira wręczyła Heraklesowi szatę zabarwioną krwią Nessosa, całe jego ciało zaczęła palić straszliwa trucizna. Bohater, nie mogąc znieść okropnych mąk, zbudował stos, na którym żywcem spłonął.

dyspozytor — tu: rozkazodawca.

nad Bosforem — tj. w Konstantynopolu, u sułtana tureckiego, który jako zwierzchnik i obrońca mahometan całego świata nosił tytuł kalifa, tj. „następcy” Mahometa.

współtowarzyszów — dziś popr.: współtowarzyszy; Żeromski stale stosuje końcówkę –ów.

walory — waluta albo papiery wartościowe.

gaz, pałający węglowodór — gaz ziemny, wydobywający się z głębi ziemi wraz z ropą naftową, służy do opalania i oświetlania; w Baku występuje w dużych ilościach; często zapalając się w powietrzu, tworzy ogniste słupy, zwane „wiecznym ogniem Baku”.