Paulus Diaconus: Historia romana

7Latini, qui noluerant milites dare, hoc quoque a Romanis exigere coeperunt, ut unus consul ex eorum, alter ex Romanorum populo crearetur. Quod cum esset negatum, bellum contra eos susceptum est et ingenti pugna superati sunt; ac de his perdomitis triumphatum est. Statuae consulibus ob meritum uictoriae in rostris positae sunt. Eo anno etiam Alexandria ab Alexandro Macedone condita est.

8Iam Romani potentes esse coeperant. Bellum enim in centesimo et tricesimo fere miliario ab Vrbe apud Samnitas gerebatur, qui medii sunt inter Picenum, Campaniam et Apuliam; gentem, si opulentiam quaeras, aureis et argenteis armis et discolori ueste usque ad ambitum ornatam; si insidiarum fallaciam, saltibus fere et montium fraude grassantem; si rabiem ac furorem, sacrilegis legibus humanisque hostiis in exitium orbis agitatam; si pertinaciam, sexies rupto foedere ipsis hostibus animosiorem. Denique priusquam cum Romanis confligerent, Alexandrum regem Epirotarum, germanum Olympiae matris Alexandri Magni, qui traiectis in Italiam copiis bellum aduersus Romanos parabat, Lucanis suffragium ferentes, maximo bello in Lucania uicere, in quo et ipse Alexander Epirota extinctus est. Romani igitur aduersus Samnitas pro Campanis et Sedicinis bellum suscepere. Omnium siquidem non modo Italiae tantum sed paene toto orbe terrarum pulcherrima Campaniae plaga est: nihil hospitalius mari; hic illi nobiles portus Caieta, Misenus, tepentes fontibus Baiae, Lucrinus et Auernus, quaedam maris hostia; hic amici uitibus montes Caurus, Falernus, Massicus et pulcherrimus cunctorum Vesuuius, urbes ad mare Formiae, Cumae, Puteoli, Herculanium, Pompeia et ipsa caput urbium Capua quondam inter tres maximas Romam Carthaginemque nominata. Pro hac urbe, his regionibus populus Romanus Samnitas inuadit. Lucius Papirius Cursor cum honore dictatoris ad id bellum profectus est. Qui cum Romam redisset, Quinto Fabio Maximo magistro equitum, quem apud exercitum reliquid, praecepit ne se absente pugnaret. Ille occasione reperta felicissime dimicauit et Samnitas deleuit. Ob quam rem a dictatore capite damnatus, quod se uetante pugnasset, ingenti fauore militum et populi liberatus est, tanta Papirio seditione commota, ut paene ipse interficeretur.

9Postea Samnites Romanos, Tito Veturio et Spurio Postumio consulibus, apud Caudinas furculas angustiis locorum conclusos ingenti dedecore uicerunt. Quorum dux Pontius in tantum usus est uictoriae securitate, ut Herennium patrem consulendum putaret utrum clausos occideret an parceret subiugatis. Vt uiuos tamen dedecori seruaret, elegit; nam uniuersum Romanum exercitum turpiter captum armis etiam uestimentisque nudatum, tantum singulis uilioribus operimentis ob uerecundiam corporum tegendam concessis, sub iugo missum seruitioque subiectum longum agere pompae ordinem praeceperunt. Sexcentis autem equitibus Romanis in obsidatum receptis, oneratos ignominia, caeteris rebus uacuos, consules remiserunt, sub tali tamen condicione pacis, qualis facienda Samnitibus placuit. Sed si fidem foederis, quam sibi Romani seruari a subiectis uolunt, ipsi subiecti Samnitibus seruauissent, hodie aut omnino non essent aut, Samnio dominante, seruirent. Posteriore siquidem anno, iubente senatu pax cum Samnitibus firmata soluta est Luciusque Papirius consul aduersus eos directus est; qui adeo tunc apud Romanos bellicosissimus habebatur, ut cum diceretur Alexander in Italiam transgredi, Romani inter ceteros duces hunc praecipue eligerent, qui Alexandri impetum sustineret. Congressi itaque Samnites cum Papirio superati sunt, quorum septem milibus sub iugum missis, Papirius de Samnitibus triumphauit. Eo tempore Appius Claudius censor aquam Claudiam induxit et uiam Appiam strauit.

Circa haec tempora Iaddus apud Hierosolymam pontifex extitit, cuius frater Manasses templum in monte Garizi construxit.

Samnites, reparato bello, Quintum Fauium Maximum uicerunt tribus milibus hominum occisis. Postea, cum pater ei Fauius Maximus legatus datus fuisset, et Samnitas uicit et plurima ipsorum oppida cepit. Deinde Publius Cornelius Rufinus, Marcus Curius Dentatus, ambo consules, contra Samnitas missi ingentibus proeliis eos confecere, ita ruinas ipsas urbium diruentes, ut hodie Samnium in ipso Samnio requiratur nec inueniri facile possit. Tum bellum cum Samnitibus per annos quadraginta nouem actum sublatum est, neque ullus hostis fuit intra Italiam qui Romanam uirtutem magis fatigauerit.

10 Interiectis aliquot annis iterum se Gallorum copiae contra Romanos Tuscis Samnitibusque iuncxerunt, sed cum Romam tenderent, Gneo Cornelio Dolabella consule deletae sunt.

11Eodem tempore Tarentinis, qui iam in ultima Italia sunt, bellum indictum est, quia legatis Romanorum iniuriam fecissent. Hi Pyrrum Epyri regem contra Romanos auxilium poposcerunt, qui ex genere Achillis originem trahebat. Is mox ad Italiam uenit, tumque primum Romani cum transmarino hoste dimicauerunt. Missus est contra eum consul Publius Valerius Leuinus. Qui cum exploratores Pyrri coepisset, iussit eos per castra duci, ostendi omnem exercitum tumque dimitti, ut renuntiarent Pyrro quae cum Romanis agerentur. Commissa mox pugna, cum iam Pyrrus fugeret, elefantorum auxilio uicit, quos incognitos Romani expauerunt. Sed nox proelio finem dedit; Leuinus tamen per noctem fugit. Pyrrus Romanos mille octingentos coepit et eos summo honore tractauit, occisos sepeliuit. Quos cum aduerso uulnere et truci uultu etiam mortuos iacere uidisset, tulisse ad caelum manus dicitur cum hac uoce: se totius orbis dominum esse potuisse, si tales sibi milites contigissent.

12Post id Pyrrus, coniunctis sibi Samnitibus, Lucanis Brittiniisque, Romam perrexit, omnia ferro ignique uastauit, Campaniam populatus est atque ad Praeneste uenit miliario ab Vrbe octauo decimo. Mox terrore exercitus, qui eum cum consule sequebatur, in Campaniam se recepit. Legati ad Pyrrum de redimendis captiuis missi ab eo honorifice suscepti sunt. Captiuos sine praetio Romam misit, unum ex legatis Romanorum Fabricium sic ammiratus, cum eum pauperem esse cognouisset, ut quarta parte regni promissa sollicitare uoluerit ut ad se transiret, contemptusque est a Fabricio. Ob quae cum Pyrrus Romanorum ingenti ammiratione teneretur, legatum misit, qui pacem aequis condicionibus peteret, praecipuum uirum Cineam nomine, ita ut Pyrrus partem Italiae, quam iam armis occupauerat, obtineret. Cineas legatus postero die quam ingressus Romam fuerat, et equestrem ordinem et senatum propriis nominibus salutauit.

13Pax tamen, quam offerebat, displicuit. Remandatum Pyrro est a senatu eum cum Romanis, nisi ex Italia recessisset, pacem habere non posse. Tum Romani iusserunt captiuos omnes, quos Pyrrus reddiderat, infames haberi, quod armati capi potuissent, nec ante eos ad ueterem statum reuerti, quam sibi notorum hostium occisorum spolia retulissent. Ita legatus Pyrri reuersus est. A quo cum quaereret Pyrrus, qualem Romam comperisset, Cineas dixit regum se patriam uidisse; scilicet tales illic fere omnes esse, qualis unus Pyrrus apud Epyrum et reliquam Greciam putaretur.

Missi sunt contra Pyrrum ducem Publius Sulpicius et Decius consules. Certamine commisso Pyrrus uulneratus est, elefanti interfecti, uiginti milia caesa hostium et ex Romanis tantum quinque milia; Pyrrus Tarentum fugatus.

14Interiecto anno, contra Pyrrum Fabricius est missus, qui prius inter legatos sollicitari non poterat quarta regni parte promissa. Tum cum uicina castra ipse et rex haberent, medicus Pyrri nocte ad eum uenit promittens ueneno se Pyrrum occisurum si sibi aliquid polliceretur. Quem Fabricius uinctum reduci iussit ad dominum Pyrroque dici quae contra caput eius medicus spopondisset. Tum rex ammiratus eum dixisse fertur: «Ille est Fabricius, qui difficilius ab honestate quam sol a cursu suo auerti potest». Tum rex ad Siciliam profectus est. Fabricius uictis Lucanis et Samnitibus triumphauit. Consules deinde Curius Dentatus et Cornelius Lentulus aduersum Pyrrum missi sunt. Curius contra eum pugnauit, exercitum eius caecidit, ipsum Tarentum fugauit, castra coepit. Ea die caesa hostium uiginti tria milia. Curius in consulatu triumphauit. Primus Romam elephantos quattuor duxit. Pyrrus etiam a Tarento mox recessit et apud Argis Greciae ciuitatem occisus est. Apud Iudaeos hoc tempore pontifex maximus Simon Oniae filius claruit, cui cognomentum Iusto fuit. Dehinc Tarentini, Pyrri morte comperta, iterum noua arma aduersum Romanos sollicitant. Carthaginiensium auxilia per legatos poscunt atque accipiunt. Carthaginienses a Romanis uincuntur; quamuis nondum hostes iudicati, senserunt tamen se posse a Romanis superari.