Paulus Diaconus: Historia romana

Quarto anno post reges exactos, cum Sabini Romanis bellum intulissent, uicti sunt et de his triumphatum est.

Quinto anno Lucius Valerius, ille Bruti collega et quater consul, fataliter mortuus est, adeo pauper, ut collatis a populo nummis sumptum habuerit sepulturae. Quem matronae, sicuti Brutum, per annum luxerunt.

12Nono anno post reges exactos, cum gener Tarquinii ad iniuriam soceri uindicandam ingentem collegisset exercitum, noua Romae dignitas est creata, quae dictatura appellatur, maior quam consulatus. Eodem anno etiam magister equitum factus est, qui dictatori obsequeretur. Nec quicquam similius potest dici quam dictatura antiqua huic imperii potestati, quam nunc tranquillitas uestra habet, maxime cum Augustus quoque Octauius, de quo postea dicemus, et ante eum Gaius Caesar sub dictaturae nomine atque honore regnauerint. Dictator autem Romae primus fuit Larcius, magister equitum primus Spurius Cassius.

13Sexto decimo anno post reges exactos seditionem populus Romae fecit, tamquam a senatu atque a consulibus premeretur. Tum et ipse sibi tribunos plebis quasi proprios iudices et defensores creauit, per quos contra senatum et consules tutus esse posset. Eodem tempore, concedente Xerxe Persarum rege, Neemias Iudeam uenit, muros urbemque restituit.

14Sequenti anno Vulsci contra Romanos bellum reparauerunt et uicti acie etiam Coriolos ciuitatem, quam habebant optimam, perdiderunt.

15Octauo decimo anno postquam reges eiecti erant, expulsus ex Vrbe Quintus Marcius dux Romanus, qui Coriolos coeperat Vulscorum ciuitatem, ad ipsos Vulscos contendit iratus et auxilia contra Romanos accepit. Romanos saepe uicit, usque ad quintum miliarium Vrbis accessit, obpugnaturus etiam patriam suam, legatis, qui pacem petebant, repudiatis, nisi ad eum mater Vetueria et uxor Velumnia ex Vrbe uenissent, quorum et praecatione superatus remouit exercitum. Atque hic secundus post Tarquinium fuit, qui dux contra patriam suam esset.

16Gaio Flauio et Lucio Virginio consulibus, trecenti nobiles homines, qui ex Fauia familia erant, contra Veientes bellum soli susceperunt, promittentes senatui et populo per se omne certamen implendum. Itaque profecti omnes nobiles et qui singuli magnorum exercituum duces esse deberent, in proelio conciderunt. Vnus omnino superfuit ex tanta familia, qui propter aetatem puerilem duci non potuerat ad pugnam.

Post haec census in Vrbe habitus, et inuenta sunt ciuium cxvii milia cccxviiii.

17Sequenti tamen anno, cum in Algido monte ab Vrbe duodecimo fere miliario Romanus obsideretur exercitus, Lucius Quintius Cincinnatus dictator est factus, qui agrum quattuor iugerum possidens manibus suis colebat. Is cum in opere et arans esset inuentus, sudore deterso togam praetextatam accepit et caesis hostibus liberauit exercitum iugumque boum Aequis imposuit uictoriamque quasi stiuam tenens subiugatos hostes prae se primus egit.

18Anno trecentesimo et altero ab Vrbe condita imperium consulare cessauit et pro duobus consulibus decem facti sunt, qui summam potestatem haberent ac decemuiri nominati sunt. Sed cum primo anno bene egissent, secundo ex his Apppius Claudius Virginii cuiusdam, qui honestis iam stipendiis contra Latinos in monte Algido militabat, filiam uirginem corrumpere uoluit; quam pater occidit, ne stuprum a decemuiro sustineret, et egressus ad milites mouit tumultum. Sublata est decemuiris potestas ipsique damnati sunt.

19Anno trecentesimo quinto decimo ab Vrbe condita Fidenates contra Romanos rebellauerunt. Auxilium his praestabant Veientes et rex Veientium Tolumnius, quae ambe ciuitates tam uicinae Vrbi sunt, ut Fidene uel Veientium octauo decimo miliario absint. Coniunxerunt se his et Vulsci. Sed Mamerco Emilio dictatore et Lucio Quintio Cincinnato magistro equitum uicti, etiam regem perdiderunt. Fidene captae et excisae.

20Post uiginti inde annos Veientani rebellauerunt. Dictator contra ipsos missus est Furius Camillus, qui primum eos uicit acie, mox etiam ciuitatem diu obsidens coepit antiquissimam Italiae atque ditissimam. Postea coepit et Faliscos, non minus nobilem ciuitatem. Sed commota est ei inuidia, quasi praedam male diuisisset, damnatusque ab ea causa et expulsus est ciuitate. Statim Galli Senones ad Vrbem uenerunt et uictos Romanos undecimo miliario a Roma apud flumen Alliam secuti etiam Vrbem occupauerunt. Neque defendi quicquam nisi Capitolium potuit; quod cum diu obsidissent et iam Romani fame laborarent, a Camillo, qui in uicina ciuitate exulabat, Gallis superuentum est grauissimeque uicti sunt. Postea tamen accepto etiam auro mille librarum, ne Capitolium obsiderent, recesserunt, sed secutus eos Camillus ita cecidit, ut et aurum, quod his datum fuerat, et omnia, quae ceperant, militaria signa reuocaret. Ita tertio triumphans Vrbem ingressus est et appellatus secundus Romulus, quasi et ipse patriae conditor.

Circa haec tempora Hester putatur historia conscripta. Plato quoque philosophus his fuisse temporibus perhibetur.

EXPLICIT HISTORIAE ROMANAE LIBER PRIMVS

INCIPIT LIBER SECVNDVS

1Anno trecentesimo sexagesimo quinto ab Vrbe condita, post captam autem primo, dignitates mutatae sunt et pro duobus consulibus facti tribuni militares consulari potestate. Hinc iam coepit Romana res crescere. Nam Camillus eo anno Vulscorum ciuitatem, quae per septuaginta annos bellum gesserat, uicit et Aequorum urbem et Sutrinorum atque omnes, deletis earundem exercitus, occupauit et tres simul triumphos egit.

2Titus etiam Quintius Cincinnatus Praenestinos, qui usque ad urbis Romae portas cum bello uenerunt, persecutus ad flumen Alliam uicit, octo ciuitates, quae sub ipsis agebant, Romanis adiunxit, ipsam Praenestem aggressus in deditionem accepit; quae omnia ab eo gesta sunt uiginti diebus, triumphusque ipsi decretus.

3Verum dignitas tribunorum militarium non diu perseuerauit. Nam post aliquantum nullos placuit fieri et quadriennium in Vrbe ita fluxit ut potestates ibi maiores non essent. Praesumpserunt tamen tribuni militares consulari potestate iterum dignitatem et triennium perseuerauerunt. Rursus consules facti.

4Lucio Genucio et Quinto Seruilio consulibus mortuus est Camillus. Honor ei post Romulum secundus delatus est. His temporibus inmensa per continuum biennium Romanos pestis afflixit sequentique anno secutum est satis triste prodigium, si quidem in medio Vrbis terra dissiluit uastoque praerupto hiantia subito inferna patuerunt. Quod dum diutius ita maneret cunctisque terrorem inferret, tandem interpretantibus aruspicibus, quod uiui hominis sepulturam expeteret, M. Curcius eques Romanus se in id baratrum armatus iniecit sicque conclusum est.

5Interea Titus Quintius dictator aduersus Gallos, qui ad Italiam uenerant, missus est. Hi ab Vrbe quarto miliario trans Anienem fluuium consederunt. Ibi nobilissimus de senatoribus inuenis Lucius Mallius prouocantem Gallum ad singulare certamen progressus occidit et sublato torque aureo colloque suo imposito in perpetuum Torquati et sibi et posteris cognomen accepit. Galli fugati sunt, mox per Gaium Sulpicium dictatorem etiam uicti. Non multo post a Gaio Marcio Tusci uicti sunt et octo milia captiuorum ex his in triumphum ducta.

6Census iterum habitus est. Et cum Latini, qui a Romanis subacti erant, milites praestare nollent, ex Romanis tantum tirones lecti sunt factaeque legiones decem, qui modus sexaginta uel amplius armatorum milia efficiebat. Paruis adhuc Romanis rebus tanta tamen in re militari uirtus erat. Quae cum profecta essent aduersum Gallos duce Lucio Furio, quidam ex Gallis unum ex Romanis, qui esset optimus, prouocauit. Tum se Marcus Valerius tribunus militum optulit, et cum processisset armatus, coruus ei supra dextrum brachium sedit. Mox commissa aduersum Gallum pugna idem coruus alis et unguibus Galli oculos uerberauit, ne rectum possit aspicere. Ita a tribuno Valerio interfectus non solum uictoriam ei sed etiam nomen dedit. Nam postea idem Coruinus est dictus. Ac propter hoc meritum annorum trium et uiginti consul est factus. Tunc siquidem dilatata nox usque ad plurimam diei partem tendi uisa est. Tunc etiam saxa de nubibus cecidere eodemque tempore Magnus Alexander natus est.