Уладзімір Мажылоўскі: Апошні дзень восені

Васіль у прысутнасці Арыны спачатку паводзіў сябе нясмела і скавана, а яна ці то з пачуцця спагады, ці то ад уласцівай ёй міласэрнасці адносілася да яго як лекарка да хворага дзіцяці. Аднак з кожным днём іх узаемаадносіны станавіліся смялейшымі, усё часцей з альтанкі, дзе бавілі час маладыя, даносіўся звонкі смех, і пані Анастасія ўжо не працівілася іх сустрэчам сам-насам. А Арына, чым бліжэй пазнавала Васіля, тым больш захаплялася яго дасціпнасцю і сціпласцю, шчырасцю і свавольствам, яго дабрынёй і прыстойнасцю. Зусім не прыкметна для сябе яна закахалася. А ў канцы верасня нават дазволіла яму пацалаваць руку.

Успомніўшы гэты эпізод са свайго жыцця, яна сумна ўсміхнулася: «Якой я была тады шчаслівай! Той восенню я спазнала, што значыць быць каханай і што такое рай на зямлі!»

У пачатку кастрычніка пры развітанні пан Андрэй даўжэй затрымаў далонь хлопца ў сваёй руцэ.

— Так ты, хлопец, хутка ўсіх бацькавых коней запаліш. Хопіць табе гойсаць сюды-туды... Прысылай сватоў.

4

Недзе перад Пакровам, адвячоркам — Арына ўжо збіралася класціся спаць — на іхнім панадворку з’явілася шумная кампанія. Незнаёмыя людзі гучна пра нешта спрачаліся, некаторыя нават размахвалі рукамі.

— Што за чорт? — пан Андрэй быў заклапочаны. — Не хапала яшчэ перад сном валтузіцца з нейкімі жлуктамі. — Ён непрыкметна падміргнуў жонцы і кіўнуў на Арыну: «Няхай апранецца ў лепшы свой строй», а ўголас працягваў: — Трэба ісці ўсё ж разабрацца.

— Ты толькі, Андрэйка, не бі іх моцна, — папрасіла Насця. — А можа, і ў хату запрасі.

— Навошта яны тут, мама? — здзівілася словам маці Арына. — Няхай падалей едуць адсюль.

— У хаце і паглядзім, што з імі рабіць. А ты, дачушка, пераапраніся пакуль. Нягожа шляхцянцы сустракаць гасцей у адной кашулі.

Арына не стала спрачацца і выйшла ў другі пакой. Яна чула, як бацька гучна запытаўся ў незнаёмцаў, хто яны такія і як заблудзілі да іх у вёску. Тыя пачалі расказваць пра нейкую цялушку, пра куніцу, якая ўцякла ад іх і якую яны хочуць пашукаць на іх двары ды просяць у бацькі дазволу. «Нейкія нягеглыя купцы, — падумала Арына пра шумных незнаёмцаў. — Гэта ж трэба ноччу пагубляць цялят, а потым шукаць іх па чужых дварах!» Хутка гамонка з панадворка перамясцілася ў хату, і толькі калі Арына па просьбе маці выйшла са свайго пакоя, яна сціхла. Нейкі час панавала цішыня, якую парушыў мажны незнаёмец. Ён з вясёлым ззяннем у вачах: «Пэўна п’яны!» — падумала дзяўчына, — агледзеў Арыну і запытаўся:

— Ці можам мы ў вашай хаце пагасціць, вашу нявесту пабачыць, а вам нашага маладога паказаць?

«Што адбываецца? — не на жарт занепакоілася Арына. — Якую нявесту? Якога маладога?»

Згадаўшы свой спалох, жанчына стрымана ўсміхнулася. Светлыя ўспаміны яе кароткага шчасця! Як хораша прыгадваць, але шкада, што іх было так мала!

Першым сярод незнаёмцаў яна пазнала ўзрушанага і расчырванелага пана Міхала, а Васіля ўбачыла ледзь ці не апошнім. Быў ён нейкі ціхі, збянтэжаны, стараўся схавацца за чыю-небудзь спіну, бы саромеўся гэтага шуму і гвалту. «Як баіцца, што бацька ім выставіць гарбуза, — адразу зразумела страх Васіля Арына. — Не бойся, не выставіць!»

За сталом сядзелі доўга: спачатку выпілі збан гарэлкі, што прывезлі сваты, потым пан Андрэй выставіў яшчэ большы гляк сваёй аераўкі, потым, зразумеўшы, што бацькі нявесты не супраць такога жаніха, усе частаваліся і гаманілі. Паехалі госці пад раніцу. «Вось ты, дачушка, і нявеста, — пасля іх ад’езду пані Анастасія абняла дачку, — хутка ў цябе будзе іншае жыццё!»

Аднак іншага жыцця не атрымалася, бо амаль адразу пасля заручын Васіля і ўсю навакольную шляхту полацкі ваявода пан Станіслаў Давойна склікаў у Полацк, а праз тыдзень на тэрыторыю Полаччыны ўварваліся першыя атрады маскавітаў. Яны рабавалі паселішчы, маладзейшых бралі ў палон, старэйшых — бязлітасна высякалі. Яны, бы зграі ашалелых ад крыві ваўкоў, насіліся на сваіх нізкіх махнатых конях па памежжы Літвы, пакідаючы пасля сябе толькі папаленыя паселішчы. Бы чорныя вестуны смерці, яны сеялі вакол сябе толькі смерць, разбурэнні і пажарышчы. Іх адразу ахрысцілі служкамі д’ябла, памагатымі Люцыпара.

Не зважаючы на мароз, палачане пакідалі сваё жытло і разам з хатняй жывёлай шукалі паратунку ў лесе.

— Праўду казаў пан Міхал, што маскавіт пакідае пасля сябе толькі могілкі, — урэшце паверыў свайму сябру пан Андрэй. Ён, як і многія старэйшыя шлях ціцы, збіраўся ў апалчэнне. — А вы, мае даражэнькія, перачакайце пакуль навалу ў лесе — хутка мы навядзём тут ранейшы парадак.