Аляксандр Капусцін - Хата з ясенем пад вокнамі

Часам да хлапчука прыходзіў бацька. Прыносіў які гасцінец, забаўляўся з ім. Гушкаў на нагах, бегаў па двары, то ўцякаючы, то даганяючы яго. Потым браў на рукі, таямніча, сцішыўшы голас, пытаў:

— Ты любіш маму? — I дадаваў: — Любі яе, сынок, яна прыгожая і ...добрая.

На развітанне падкідваў сына высока над галавой і прыгаворваў: «Вось такі вялікі расці — як твой дзед». Цалаваў мяккую ружовую шчаку і, не азіраючыся, шпарка ступаў з двара.

У армію Цярэшку не мабілізавалі, — як чыгуначніку, далі бронь. А перад самым прыходам немцаў ён некуды знік з вёскі. Казалі, эвакуіраваўся.

У першыя ж дні акупацыі гітлераўцы выдалі загад: усім, хто дзе працаваў да вайны, прыступіць да працы. I Маня зноў узяла кірку. Немцы далі ёй аўсвайс — пасведчанне на права ўдзень хадзіць па чыгунцы.

Восень і зіму вёска жыла насцярожана-прыціхла. Рабіла, як каму даводзілася, звыклую сялянскую працу, гадавала дзяцей. 3 напружанай прытоенай чуйнасцю прыслухоўвалася да розных навін акупацыйнага быцця, сапраўдных ці, нярэдка, і выдуманых, народжаных падсвядомым людскім імкненнем прымаць уяўнае за сапраўднае; да скупых цяжкіх чутак з-за фронту, якія са спасылкай: «Людзі казалі» невядома хто і як прыносіў.

Па вясне вёску ўзбудзіла ліхаманкавая пагалоска аб партызанах. Яна пакацілася з канца ў канец, як водгалас далёкай перуновай грымоты: за Рэчыцай партызаны цягнік пад адхон скінулі!.. 3 тых пор усё часцей з вуснаў у вусны перадавалася: там, на шашы, мост узарвалі, там паліцэйскі ўчастак разграмілі... I на чыгунцы выбухі сталі раздавацца бліжэй.

Неўзабаве па людзях спасцярожліва, з апаскаю папаўзло, нібыта сярод партызан бачылі Цярэшку. 3 аўтаматам, з гранатамі на рэмені. Маня чыгунку рамантуе немцам, а Цярэшка ўзрывае...

I сталі вяскоўцы заўважаць, што Маня зрабілася нейкая быццам сама не свая: панурая, замкнёная, людзей цуралася. Бяжыць раніцай на чыгунку, павітаецца, з кім сустрэнецца, і стараецца хуценька, як мыш, прашмыгнуць, каб не зачапілі, не загаварылі з ёй.

Аднаго разу ў нядзелю, калі быў выхадны дзень, Маня сабралася адведаць цётку, адзінокую старую, што жыла ў аддаленай вёсцы, па другі бок чыгункі. Дастала з-пад падлогі нейкі невялікі, як брус гаспадарчага мыла, загорнуты ў чорную анучу пакунак, паклала ў кашолку. Укінула туды, узяўшы з паліцы каля печы, сталовы нож з вострай дзюбай. Сыпнула ў кашолку ігруш і яблыкаў, наверх наклала дзесятак яечак і накрыла вышытым кужэльным ручніком. Зняла з вешалкі ў шафе сваю любімую святочную сукенку, блакітную, у белую гарошынку, якую дужа зберагала — у ёй яна была, калі запісвалася з Цярэшкам. Прыклала да грудзей, паглядзелася ў люстэрка, горка ўсміхнулася. Затым, як апамятаўшыся, хуценька надзела сукенку, узяла на рукі сына, перайшла цераз вуліцу да суседкі Вольгі. Тая пасля мыцця вешала фіранкі на вокнах.

— Куды гэта ты так прыбралася? — Яна здзіўлена агледзела Маню з, галавы да ног.

— Гэта ж во трэба адведаць у Вербавічах цётку, бацькаву сястру. Старэйшая яна за бацьку, і людзі пераказвалі — занядужыла зусім. А тут, як на тое ліха, бацька злёг. Распарыўся і вады халоднай напіўся, цяпер гарыць увесь, горла сціснула — слова не скажа. Дык, можа б, ты, Вольгачка, малога паглядзела? Я мігам — туды i назад.

Маня быццам не так словамі ўпрошвала, як нейкай пякучай трывогаю i болем, што мардавалі яе душу і чуліся ў іх.

— Пагляджу, Манечка, пагляджу, а ты не тарнуйся так, не спяшайся. — Вольга кінула на крэсла фіранку, працягнула рукі да дзіцяці. — Ідзі да мяне, Цярэшачка, мама хутка вернецца, ідзі.

Маня моцна пацалавала сына, аддала суседцы.

— Пабудзь, сыночак, з цёцяй, я хуценька вярнуся, i мы тады з табок» будзем у козлікі гуляць.

Хлапчук няўцямна, з недзіцячай сур’ёзнасцю моўчкі глядзеў то на маці, то на цёцю, якая пяшчотна прыціскала яго да сябе.

Не азіраючыся, Маня ледзь не подбегай выскачыла з хаты.

Апоўдні на чыгунцы ва ўрочышчы Ласіны Горб прагрымеў выбух. Поезд, які ішоў на ўсход, спускаючыся з пад’ёму, наскочыў на міну. 3 высокага адкосу паляцела амаль палова саставу.

А пад вечар у вёску панаехала на машынах немцаў. На вясковай плошчы яны скінулі з машыны Маню i тры бервяны. У грудзях у Мані тырчаў вялікі сталовы нож, вочы былі расплюшчаны і нерухома невідушча пазіралі ў блакітнае неба.

Засіпелі пілы, заляпалі сякеры, майструючы шыбеніцу. Карнікі сагналі на плошчу ўсіх, хто не паспеў схавацца. Халімона Аверкіна прывялі са звязанымі рукамі.

Усё — і людзі, і хаты, і дрэвы — нібы здранцвела ў жаху. Два гітлераўцы схапілі Маню за рукі, прывалаклі да шыбеніцы, і яе безжыццёвае цела загайдалася на вяроўцы. Затым адзін з немцаў падышоў да Халімона, штурхнуў у плечы — ідзі. Накінуў яму пятлю на шыю. Халімон ліхаманкава паварочваў галаву туды-сюды, як шукаў каго вачамі сярод людзей. Куцай нагою, абутай у бот з шырокай халявай, гітлеравец штурхнуў табурэтку, на якой стаяў стары. Шыбеніца рыпнула, быццам войкнула. У натоўпе хтосьці ўскрыкнуў. Той прарэзлівы ўскрык прагучаў, як ляск бізуна, страсянуў знямелы натоўп. Цёплы ветрык ціха варушыў сівыя валасы на галаве Халімона, злёгку надзімаў блакітную ў белыя гарошынкі сукенку каля Маніных выцягнутых ног.