Рәдиф Гаташ - Гөлтуран / Гультуран (на татарском языке)

Күрәсең, Кавказда мондый гыйбрәтле хәлләр була килгән: горур халык бит, ул горурлык, күрәсең, күбрәк кызларында гәүдәләнә. Сәмәд Вургун турында шундый риваять сөйлиләр. Азәрбайҗан шагыйре тарихында да бәхетсез мәхәббәт зур роль уйнаган. Шагыйрьнең олы юбилее вакытында театр вестибюлендә бер ханым Вургун хатынын чакырып ала да: «Синең иреңне мин шагыйрь иттем», – ди. Хатын, килеп, моны иренә сөйли. Һәм шагыйрь: «Бар да әйт, хәзер инде әнә теге, янындагы ишәкне шагыйрь ясасын», – ди.

Шагыйрьнең мәхәббәт лирикасына караган үтә шәхси һәм гаять интим шигырьләр арасында һич югалып калмый торган бер гамь бар: ул – ил язмышы хисе. Менә ул Агыйделнең көләч ярларында, Илеш ягында җанны тетрәткеч «Уел» җырын ишетә һәм шуннан мондый гомумиләштерүгә килә:

Олы хисләр аңарда шулай, кешелекле һәм тирән булып, шаулап тормыйча, тыйнак, интим хисләр булып та чагылучан.

Гаташ, күргәнебезчә, Шәрекъ шигъри дөньясы белән багланышка бик иртә кереп китте. Яшьтәшләре арасында бер ул гына чын остазларын тапканчы шәркый эзләнүләр юлында булды. Алтмышынчы-җитмешенче еллар шигъриятендә фарсы Көнчыгышының шигъри мәктәбен җитди рәвештә үзләштерү адымнары ясалды. Хосусән Нури Арслан, Гомәр Хәйям робагыйларын тәрҗемә кылып, бер матур китап чыгарды. Фарсы даһиеның фәлсәфи фикерләре, хисси мотивлары тулы чагылса да, бу тәрҗемәләрдә кырык-илле ел дәвамында безнең колаклар, күзләр күнгән татар «халык шигыренә» хас ритмик системаның булмавы эчләрне пошыра иде. Хикмәт нәрсәдә соң? Хикмәт шунда: ХХ йөздә халык шигыре (Хатип Госман термины) нигезендә яңарган татар шигъри системасына ритмик буыннар арасының ачыклыгы, бушлыгы хас. Ягъни цезураларның чисталыгы саклана. Гаруз шигъри системасына таянып үскән гарәп-фарсы шигъриятендә ритмик буын аралыгы сүз уртасына да туры килергә мөмкин. Һәм укучы нәкъ шулай, сүз уртасында бүленеп тын ала.

Менә Тукайдан бер мисал:

Нури Арслан – гаруз мәктәбен узган шагыйрь. Шәрекъ шигырен тәрҗемә иткәндә, ул шушы традициягә таяна. Үз шигырьләрендә һәм рус шагыйрьләрен тәрҗемә кылганда, ул яңа татар шигыре кысаларында иҗат итте. Безнең укучы исә халык шигыренә күнеккән, ул классик шигырь хасиятеннән хәбәрсез, аның колагына безнең иске шигырь ритмны бозу булып тоела. Моннан бер генә нәтиҗә сорала: филологик факультет шәкертләренә төрки гаруз хакында һәм теоретик, һәм гамәли планда әтрафлы мәгълүмат бирелергә тиеш. Әйтергә кирәк ки, гаруз синдромы хәтта Хәсән ага Туфанның үз шигырьләрендә дә күренгәләп китте.

Әлеге искәрмәләр Рәдиф Гаташның тәмамән шәрекъ шигъри стихиясенә күчкән икенче чор үзенчәлекләрен аңлау өчен кирәк. Ул чор шигъриятен тулаем «Мәхәббәтнамә» дип атарга мөмкин. Чөнки буйдан-буйга сузылган үзәк тема биредә тулысынча диярлек мәхәббәт хакында. Шагыйрь үзенә остазлар итеп, табигый ки, Гомәр Хәйям белән Хафизны сайлый. Һәм аның бу чор иҗаты да бары робагый һәм газәлләрдән тора. Шагыйрь шушы жанрлар эчендә шигъри шәкелнең иң камил үрнәкләрен бирүгә ирешә.

Биредә сүзне янә шагыйрьнең күренекле каләмдәшләренә биреп карыйк. Бу уңайдан Роберт Миңнуллин менә нәрсә ди: «Укучыга, бигрәк тә яшьләргә, Рәдифнең мәхәббәт шигырьләре ошый төшә. Оптимист җанлы, беркадәр сентименталь шагыйрь мәхәббәткә олылап карый. Иң мөһиме, мәхәббәт турында яза белә».

Иҗатта тулысынча шәрекъ шигъри дөньясына килү – Гаташның аңлы гамәле. Аның менә бу робагые шушы юнәлештәге шигъриятенә программ кереш була ала:

Робагый кебек шигъри тулпарны бөек Хәйям Яр янына яки сакый тарафына җилдерер өчен генә иярләмәгән, ул Галәмне иңләр өчен, гарешкә ирешеп, илаһият белән гәпләшер өчен иярләгән. Яшәү-үлем турында уйланыр өчен, үзенең Галәмдәге урынын төшенү өчен һәм үзенә гадел гыйбрәтләр алыр өчен күләм, киңлек җәһәтеннән үтә кысан, әмма мәгънә җәһәтеннән төпсез, тирән шушы шәкелне сайлаган. Ә безнең Рәдиф робагыйларында әлеге сыйфатлар бармы соң? Беренчедән, Рәдиф – Хәйямнан ким дигәндә мең ел соңрак иҗат итүче шагыйрь. «Яшәү-үлем» дигәндә, ул – дөнья агышын мистикасыз һәм илаһияткә рәнҗүсез кабул итүче реалист. Аның Хәйям белән уртаклыгы гали төшенчәләр белән эш итүендә, Яр сурәтен сәмави биеклеккә күтәрүендә чагыла. Бу – мәхәббәт хисен чиксез олылау дигән сүз. Табигый ки, дуслык төшенчәсенә дә ул изге итеп карый. Аңарда сурәт-өлгеләр дә бөек: