Җаңһр [на калмыцком языке]

Далн күн дамҗлдг
Далһа шар шаазңгар
Дараһар далн нег дарад оркв.
-Ундан уусн залу,
Ода һар әрт! — гив.
-Ундым өгсн күн,.
Тәмк татад һархд
Бичә адһтн,— гиҗ бәәнә.
Һанзан һарһад, тәмкән татад,
Анчн гигч зүркнь әәвлхәһинь гүвдәд
Арвн хойр сүрәнь
Амн талнь деврәд,
Арвн цаһан хурһнь
Альхн талан үүмлдәд:
— Гертәсн кү көөһәд бәәдг
Ямр төр авсн күмбч?
Наар, бос,
Нарна көлд наадый! — гиҗ бәәнә.
Йисн давхр көшгән татад,
Аңһр-аңһр инәһәд,
Хар унһн дахиннь
Ханцнае чирәд, босад ирв.
Келн бәәнә:
— Ха бисәс иим әмтн ирәд,
Нанд килнцән хальдадгинь яахв! — гиҗ
Аңһр-аңһр
Наад бәрҗ инәҗ бәәнә.
Нүр, һаран уһаһад,
Асмн Кеерән авч ирәд тохв.
Залу күүнә үкл —
Эз уга эрм цаһан көдәд гиһәд,
Зер-зевән агсад мордв.
Гүүлглдәд йовҗ йовтлнь,
Һаң Мөңгн дала
Мөсн Цаһан уул хойр үзгдв.
Теңгрин Төгә Бүс келн бәәнә:
— Нанла хальдгсн күн
Эн уулын белд
Яснь бәәдг,
Эн далан уснд
Цуснь бәәдг юмн,— гиҗ бәәнә.
Әәрстин хар елдңгүдәр,
Тер үгин сүүлд
Маляһар цоклдҗ бәәнә.
Килһн шар үлдәр
Ораһаснь авн
Охр сүл күртлнь цокв чигн,
Үлдин ир дахн бүрлдәд бәәнә.
Хоюрн
Алтн бәәрин шар-цоохр армар
Эгц шааһад сегсрлдв,
Хоюрн
Бас чигн юмн болл уга бәәһәд бәәв.
Армар болш уга болад,
Арвн цаһан хурһарн
Мөрни хурдар ирәд,
Мөрнәннь нәәмн чнмгд сольвлдтл татлдв
Мөрн деерәсн хоюрн
Гүврл уга бәәв.
Өвсн киитә мал зоваҗ биш,
Аав-ээҗин өгсн;
Ээм, далар медлдий гилдәд,
Хойр күлгән сөөһәд буув.
Тәкин арсн шалвриг
Тәкм деерән эвкәд,
Буһин арсн шалвриг
Бульчң деерән эвкәд,
Үүдн эңтә
Көк кивр саадг
Өрч талан хәләһәд
Зогсҗ бәәнә.
Теңгрин Төгә Бүс
Келн бәәнә:
— Көксҗ ирсн чи хахмб,
Көксҗ әс бәәсн би хахмб? — гив.
-Тиигхлә чамла хальдҗ ирсн би
Хасув,— гиҗ Хоңһр келв.
Өмнәснь саадгар хав.
Дарцг цаһан цееҗднь тусв,.
Хар болд үзүрнь
Хәрү шантрад унв.
Теңгрин Төгә Бүс
Дәкн хан гиҗ бәәнә.
Бас чигн дөрү дүңгә.
Шантрад хәрү унв.
Зер-зевәр болш уга болад,
Хараданаһар шүүрлдәд,
Буур кевтә нүрлдҗ ирәд,
Авн-авн сегсрлдәд,
Ачн-ачн цоклдв.
Уул һатц көмллдәд,
Усн һатц цоклдад,
Хоңһрин хойр көлинь
Һазрт күргл уга өргәд авб.
Цокн гисн бийднь,
Арһта күүнә үрн болад,
Ар көлиннь чигчәһәрн дөңнәд,
Дөрвн өдр, дөрвн хонгт торлцв.
Тиигҗ бәәхинь медәд,
Оцл Көк Һалзнь
Болдын сәәһәр боһчгсинь,
Төмрин сәәнәр тушгсинь
Тас цокад,
Күрл мөңгн уудан
Балв кемләд,
Гүн эвшән келҗ бәәнә:
-Ширкгин уг эс билч?
Шилтә моһа хатнас Һарсн әс билч?
Хәр цаһан далан хамхчад,
Хамг бийән күүчәд,
Далн хаани нутг
Даңгин бийәр орулсн эс билч!
Дала Җаңһриннь
Дән талнь
Дах болсн эс билч!
Дәәвлхднь
Күлг әдл йовсн эс билч
Эркн арван нәәмтәдән
Күн болн гиҗ һарад,
һанц күүнд даргдв гиҗ
Му нериг яһнач?
Чамаг үүнд
Даргдад бәәдм болхла,
Шуһл мөңгн цулвращ
Буру бийдән унҗулад,
Үүнә мөрнд күцгдл уга,
Җаңһрин өндр шар-цоохр
Бәәшң күртл одхв.
Эзн Җаңһрин нутгт
Хәр һазрт одгсн
Мана күргнә мөрн
Эмәлтәһән көгләд ирв гиҗ күүндхлә,
Тер му нер яһнач? .
Бамбин улан бүсәснь авхнчн!
Зөг шар тохаг
Амн нурһнднь дархнчн! — гнҗ бәәна.
Тиигхлә арвн хойр сүрнь
Амн өөднь деврәд,
Арвн цаһан хурһнь
Альхн талан үүмлдәд,
Бамбин улан бүсәснь авад,
Зөг шар тохаг
Амн нурһнднь элкдәд дарв.
Хар махинь цумлад,
Яснднь күртл
Орад одв тоха.
Нег элкдҗ дарад,
Хойр дарад, һурвдхларн —
Хойр көлән һазрт күргәд авб.
Ачн-ачн цоклдҗ йовад,
Теңгрин Төгә Бүсиг
Хад чолунд кев ортлнь цокв.
Сурҗ бәәнә:
— Залу күн һурвн һундлта гидг —
Һундлан кел.
Һолычн суһлнав.
— Нанд һундл уга,
Эврәнчн дурн,— гив,
Белкүсәрнь тас өгәд,
Хойр кеһәд хайв;
Асмн Кеертнь
Алс хайҗ һанзһлад,
Алт тавлад, гүүлгөд һарв.
Бумбин цаһан өргән
Өмн бийд күлгән сомнад,
Идүлҗ оркад,
Зүлдиг авад,
Барун зүн хойртнь
Өлгәд оркв.
Нәҗр мөңгн ширән өмн сууһад,
Алтн дуулхан дер деер тәвб.
Зандн Герл арагни тал
Гилс гиҗ хәләһәд, келн бәәнә:
— Олн сө, олн өдр йовсн
Делв мөңгн шалвм
Дәәкрәд бәәҗ,
Наар, босҗ самл,— гив. —
Ширкгин уг гисн юмн
Ширгхиг кезә үзхв! — гиҗ
Нег альх ташв.
— Заяни иньгәсм хаһцулсн элмр,
Хагсуһин Хар шилд
Хамаран, ямаран йовхан
Медл уга одхч!
Хәәрн хәәрнәсм хаһцулсн элмр,
Хагсуһин шилд
Хар, яр йовхан
Медл ута одхч! — гиҗ
Бас нег альх ташв.
— Хәәрн хәәмтәһән
Хамдан чигн бә!-гиҗ келәд,
Белкүсәрнь тас өгч унһаһад,
Барун зүн хойртнь өлгәд оркв:
Далн күн дамҗлдг
Далһа шар шаазңгар
Дараһар далн нег
Дарад ууһад оркв;
Босҗ ирәд,
Нәәмн көлтә
Нәҗр мөңгн ширә деер кевтәд,
Ухан-юуһан туңһаһад,
Аршан хар нульмсан
Асхад уульҗ бәәнә.
— Хәрәд оддм болхла,
Мана сәәдүдин хорн келиг яахв?
Эзн богд Җаңһрин
Зөвшәрсн күүг,
Дәәсән дарв чигн,
Шулм болв чигн,
Юңгад эс авад ирвч? — гих»
Нанла әдл күн,
Эн харасн күүкнә
Харалд күрәд үкв чигн,
Ардм кишг иктә
Богд Җаңһрин орнд,
Нанла өдл
Нег көвүн
Эс төрдгв! — гиҗ келәд,
һарч ирәд,
Асмн кеериг тас чавчад,
Шорд шарад идв.
Сө дүлин аңхунд һарч мордад,
Күрл мөңгн бәәшңд күрәд ирв.
Арвн хойр терзинь балвчад,
Алтн ширә деер бәәсн
Замбл хааг
Девд мөңгн шалваснь чирәд,
Һарһад авад ирв.
Зооһаснь һурвн сур авад,
Түүнә ормар дарн һурв малядад,
Ширә талнь хәрү шивб.
Оцл Көк Һалзн деерән
Дәкн мордад һарв;
Нарна үдин көлин
Дорд бий хәләһәд,
Оцл Көк Һалзна
Әлвг сәәхн хурдар гүүлгәд йовна.
Әгц һурвн сара һазрт
Туң зогсл уга гүүлгв;
Оцл Көк Һалзнь
Керлкәднь өөкн уга,
Кемлкәднь чимгн уга
Болтлан эцәд,
Зурһан тө чикнь
Үдәрәрн сулдад унад,
һаң халун ик болад,
Ара харһулх өвсн олдл уга,
Ам зәәлх усн олдл уга,
Ар бийнь нарнд өгрәд,
Өмн бийнь салькнд цокгдад,
Алтн бәәрин шар-цоохр арман
Көндлң дүүрәд,
Әрә тавлад,
Ухан-сегәһән алдад ирв.
Хагсуһин Хар шилд ирәд,
Дөрвн көлән цахлад,
Беткин толһа үмкәд киисв.
Мөрн бийәсн салад,
Дервн хонгт
Ухан уга болад кевтв.
Деернь гент
Һурвн шар толһата
Хун цервҗ нисҗ ирәд:
— Эн юн гидг һазрт
Күн мөрн хойр
Кевтснь энв?
Хөөтин буйн болх,
Усн, унд өгәд,
Эдгән сергәй,— гиһәд,
Мөрн бий хойриннь амнднь
Нег ирл дүрҗ өгәд,
Нисәд һарв.
Арднь гөнт ухан орад,
Мөртәһән сергәд босв;
Босад, Оцл Көк
Һалзн деерән һарад,
Эгц һурвн сара һазрт гүүлгв.
Бас Оцл Как
Урд метәр эцәд,
Әрә алдҗ тавлад йовҗ йовтлнь,
Өмн бийднь
Йирн йисн җид турш эргтә,
Һаң Мөңгн далан
Үлдин мөргн урсхулд,
Үкрин чигә хар чолун
Наар-цаар хойр көлврәд,
Һал һарад бәәнә.
Урудс гиһәд,
Көвәһәрнь йовҗ йовтл,
Гент көк девән өвсн,
Киитн булгин усн
Харһад бәәв.
Бууҗ ирәд,
Оцл Көк Һалзныг тальвб.
Һал үдин аңхунд
Алтн бәәрин шар-цоохр
Арман авад,
Далан әрг деер һарад ирв;
Дала тал хәлән гихнь —
Тул заһсн Көвә талнь көшәд,
Нарч йовхнь үзгдв.
Гүүҗ орад,
Амн нурһарнь шааһад,
Алтн бәәрин шар-цоохр
Арман өргв.
Тул заһсн тууляд,
Армтаһинь алдрулад,
Далан дунд киисв.
Тер әәһинь соңсад,
Оцл Көк Һалзнь
Гүүҗ ирәд,
Бумбин найн нәәмн алд сүүлән
Хаяд өгв.
Сүүләснь шүүрч авхла,
-Арман авад, бийчн һарич,— гиҗ дуудв.
-Армта, заһстаһим
Авч һар! — гиһәд
Теврәд кевтв.
Тер үгинь соңсад,
Өмн хойр көлән
Сүүцәһән һазрт дүрн татад,
Заһстаһинь далан эрг деер
Һарһад авад ирв.
Заһсиг һарһҗ ирәд,
Махнаснь шарҗ идәд,
Түмн өрк долыта
Түүкә цаһан чачран татад,
Сур мет сунад,
Суха мет мандаһад унтв.
Долан долан
Дөчн йисн хонгт унтв.
Оцл Көк Һалзнь
Деернь ирәд түргәд серүлв.
Босад хәлән гихлә,
Оцл Көк Һалзнь
Бәәрнәснь бәрсн мет
Сәәргсн болна.
Девд мөңгн шалван иләд,
Босад,
Заһснаннь махнас
Дәкәд шарад идв.
Оцл Көк Һалзнан тохҗ унад,
Һаң Мөңгн далад
Эгцднь дәврәд орв,
Долахн хонгин эргцд һатлад һарв,
Бас әгц һурвн сара һазрт гүүлгв.
Өмнкләрн әдл бас эцәд ирв.
Әрә тавлад йовҗ йовтл,
Өл Мацхн Цаһан уул харгдад ирв.
Деернь әрә тавлад һарв.
Оцл Көк Һалзныг сөөҗ оркад,
Шуһл мөңгн цулвриг суңһад,
Әәрстин хар елдңгиг чирәд,
Дөрвн талан киитн хар нүдәр харв.
Нарни үд дор
Нег күрл хар бәәшң
Асгсн залин герл мет
Үзгдҗ бәәнә.
Мана богд Җаңһрин бәәшңд орхнь
Ямаран дүңгәҗ гиһәд,
Дәкн шинҗлн хәләв.
Арчм дүңгә өргн болад,
Нег хурһн дүңгә өндр болв.
Бас нег дөрвн түвиг эзлгсн
Ах кишгтә әмтнә
Бәәшң биз гиҗ санад,
Үүнд яһҗ күрхв гиһәд,
Аршан хар нульмсан цацад уульв,
Уулын ораһас бууһад,
Оцл Көк Һалзнан
Хуухта көк дааһ кеһәд,
Эврә бийнь Ораһаснь мааҗхнь —
Арвн втн унм,
Заһрмгаснь мааҗхнь —
Тавн өтн унм
Тарха хоҗһр көвүн болад,
Дааһан унад,
Дав-дав гиһәд,
Бәәшң темцәд һарв;
Дав-дав гиһә йовҗ,
Күрл мөңгн бәәшң эргсн
Бум күңгсн цахртнь
Күрдг арһ уга болад,
Арһсна өөр киисв.
Цахрас арһс ачхар,
Оһтр улан цард Маңһд тергән татгсн
Өвгн күрәд ирв.
Арһсан хәләҗ бәәһәд,
— Ән юн дааһн көвүн хойр
Кевтснь энв?— гиһә,
Үмкәднь хәләҗ ядад,
Царан хәрү эргүләд хәрв.
Ууль хар уурцдан күрәд ирхләнь,
Ик хар эмгнь
Өмнәснь һарад ирв.
-Өвгн, арһснчн яһв? — гиҗ сурв.
-Нег көк дааһн
Нег көвүн хойр кевтнә,
Үмкәднь хальдл уга ирүв,— гиҗ бәәнә.
— Кезәнәс нааран ода күртл
Геннчн юңгад эс баргдна?
Чамас үрн эс һарв чигн,
Теңгрин өгсн көвү
Юңгад эс авнач?
Тер көвүг өтр авч ир! — гиһәд,
Кеетә хар шиләврәрн
Гиҗгәрнь шааҗ көөв.
Өвгн царан хәрү эргүләд һарв.
Эмгн ардаснь дуудад,
Ик хар утхурта ус дүүҗлҗ өгәд: —
Өлссн, ундассн юмн болхнь,
Эн ус өгич! — гиһәд тәвб.
Күрч ирәд,
Өрү бийднь һарад:
-Көвүн, әмтә юмн болхнь,
Эн усиг ууһич,
Эмгндән чамаг ачад,
Күргҗ өгнәв,— гиһәд дуудв.
Арһта юмн болад, өндәҗ босад,
Утхурта усна өрәлинь ууһад,
Өрәлинь дааһндан өгәд,
Әм авад, арһснас һархла,
Өвгн арһсан ачад,
Көвүг дааһинь унулад,
Маңһд тергнә ардас
Көтләд авад ирв.
Эмгн өмнәснь һарч ирәд,
Тархаг дааһнаснь буулһад,
Теврәд авб.
Ууль хар уурцдан орулад,
Кир-нуһудынь уһав.
Өвгн хуухта дааһинь
Нуурин көвәд көтләд,
Ноһанд тәвб.
Таалҗ ханш уга
Тарха хоҗһр көвү кеһәд авб.
Ирәд әдү-тедү болҗ бәәгсн цагт
Хаана көвүн
Хойр ах түшмлин көвүдтәһән
Алтн ааруһар
Шаһацҗ бәәхнь үзгдв.
Нег түшмлиннь көвүн келн бәәнә:
— Мөн эн тарха
Манла шаһацхар аашна.
Хаана көвүн зәрлг болв:
— Залу күмн нәәрт нааднав гихлә,
Хөрдг йосн ута,— гив.
Тарха улм үкс гиһәд,
Күрәд ирв.
Түшмлин көвүн сурҗ бәәнә:
-Тарха, манла шаһацхар ирвчи? — гиҗ.
-Тана хәәрн бәәхнь,
Наадх чигн биләв,— гинә.
-Энчн саамин тулм алтар
Нааддг нааднд
Чи юуһан тәвҗ нааднач?
— Олн тана хәәрн бәәхлә,
Оһтр царан,
Көк дааһан,
Көгшн аав-ээҗ хойртаһан хамднь
Нег саамд чиг
Бодад нааднав,— гннә.
— Мөрәһинь ик баһ гил уга
Наадултн,— гиҗ
Хаана көвүн зәрлг болв.
Хойр өрцг, хойр сах өгв.
Хойр өрцгән өрәд,
Хамдан һарад зогсв.
Түрүнк түшмлин көвүн хаһад һарв
-Шин бер, көвүн,
Нег күүнә дару хатн,— гив.
Негинь деегүрнь һарһад алдв,
Хойрдгч сахнь хошадлад тусв.
Уңһан хәрүтә наадн болад,
Гүүҗ ирәд,
Нег юм алдл уга церәд авб.
Һурвн тулм алт
Тер саамдан шүүһәд авб.
Дәкн бас чигн хәрү наадад,
Хойр, һурвн саамд наач бәәһәд,
Нег тулм алтынь хәрү шүүгдв.
Хойринь бүшмүдиннь ханцнд
Кеҗ авад, үүрәд хәрв.
Авч ирәд,
Аав ээҗ хойриннь
Дериннь өмн тәвб.
Аав ээҗ хойрнь
Альк нег дөрвн зүсн мал
Хулдҗ авад,
Хаҗуһас хөөрмг хәәш уга болв.
Бас әдү-тедү болҗ бәәсн цагт
Хаана тал күүнә толһа хулсн болад,
Нәәрин кол ик болад бәәв.
Тарха гертән гүүҗ орҗ ирәд, аавасн сурв:
-Аав, аав, күүнә толһа хулсн болад,
Нәәрин кол ик болад бәәдгнь юмб?
Эн кен гидг хамб? — гиҗ.
-Кукн, энчн
Дөрвн түвин негнд бәәдг
Догман Цаһан Зулха гидг хан,
Теднә долан наста
Гернзл гидг күүкнд келгсн
Маңхн богдын ач,
Мала Цаһан гидг бок
Тавн зун күүһән дахулҗ ирәд,
Кемтә-кемтә нәр һарһдг,
Күн өгв чигн авх,
Эс өгв чигн авх гидг.
Күүкн однав чигн гидг уга,
Одхшив чигн гидг уга мөн.
Тер үгинь аавасн соңсад,
Һарч гүүһәд,
Шил Һәрд бәәшң талнь харв.
Һучн зурһан терзин герләр
Хойрдгч нарни герл һарч суухнь харгдв.
Бас эдү-тедү болад одгсн цагт,
Нуурин ковәд бәәгсн
Көк дааһан хәләһәд хәрҗ йовб.
Шил Һәрд бәәшңгәс
Шинҗч цаһан күүкн һарад,
Эрвң сәәхн биизән делскәд,
Бийинь темцәд аашдг болна.
Түрүләд йовн гихнь, бийинь темцәд,
Талха һазрас аңһр-аңһр инәһәд күрәд ирв.
Ирн бийәрн:
— Ах нойн баав,
Амр тиньгр ирвт? — гиҗ сурв.
Тарха келн бәәнә:
— Бийәрм бичә наад бәртн!
Танд, нәәр-наад хәәхнь,
Цахрин көвүд уралан йовхла олдх!
Күүкн келн бәәнә:
— Таниг би таня бәәнәв:
Нарн һархин ар бийәс,
Үзңгин үлдл,
Үйин һанц Җаңһрин нутгас,
Таниг мордгсиг медә бәәнәв.
Бөк Мөңгн Шигшрһин ууһин үрн,
Шилтә Зандн Герл хатнас һаргсн
Арслңгин Арг Улан Хоңһр гиҗ
Таниг таня бәәнәв.
Мана хаана күүкн
Мендитн медәд ир гив,
Түүнәс үлү күүндх йосн уга,— гив.
Эрвң сәәхн биизән делскәд, хәрв күүкн.
Тер үгинь соңсад,;
Хәрү гүүһәд,
Оцл Көк Һалзндан келв:
— Чамаһан хәләһәд хәрҗ йовтлм,
Нег күүкн эдү дүңгә үг келәд,
Хәрәд йовад одв.
Ямр кевәр бәәдмб?
Көк Һалзнь келн бәәнә:
— Сүргәс салгсн гөрәсн
Әәмтхә гидг эс билү?
Бийән дарс гиҗ бәәһич.
Чамд өдрин нег үг
Соңсгдн гиснь ән,— гив.
Ууль хар уурцдан гүүҗ ирәд,
Аав ээҗ хойриннь өврт орад унтв.
Маңһдуртнь босад,
Бас чигн эдү-тедү болҗ бәәгсн цагт
Бас асхн ора дааһан хәләһәд одв.
Хәрҗ йовгсн цагтнь
Бас эрвң сәәхн биизән делскәд,
Шинҗч цаһан күүкн
Богн-тошад аашна.
Келн бәәнә:
— Ах нойн баав, таниг,
Аав-ээҗән унтулад,
Мана Шил Һәрд бәәшңд
Иртн гилә хан күүкн.
Әмтн унтхин алднд
Хар ишкә көвңгән көдрәд,
Бөгн-тошад, шил бәәшңд күрәд ирв.
Үкс гиһәд, үүдинь татад орн гихнь,
Әрүн цаһан меңгн ширә деерән
Күүкн хойрдгч нарни герл һарч сууҗ,
Орад ирхлә, босҗ ирәд, тархаг
Дериннь емн авч ирҗ суулһв.
Мендинь сурад,
Эврәннь һанзар тәмк нерүлҗ өгәд,
Бийнь дарунь һарад суув.
Күүкн келн бәәнә:
— Та, залу баһ дүүвр цагтан,
Замбл Зандн Герл күүкнд
Шииләд мордгсан меднт?
Тер саамд йөрәл уга болад,
Нааран һарад,
Эгц һурвн сара хонгт
Усн, унд уга бәәсн бийдтн
Хун шовунд хүвләд,
Әм залһлав.
Һаңшгсн хумха һазрт
Һаң Мөңгн далан әрг деер урһгсн,
Күлг мөрндтн өлг болгсн
Көк девән өвснтн —
Тевгинм шалв билә,
Эврә бийдтн ундн болгсн
Киитн булгин уснтн —
Нүднәсм һаргсн нульмсм билә,
Дала тал көшч һарсн заһснтн —
Мини махмуд билә.
Тиигҗ хүвлҗ,
Танд нет усн унд хойр күргҗ өгләв.
Дөнн настаһасн авн
Келгсн күргм һурвдад
Күрч ирсн бәәнә,— гив.
— Әдү хол һазрас
Эндүрл ута медсн бийчнь
Эрт юңгад эс наар гисмч? — гиҗ
Урньҗ Хоңһр келнә.
— Тиигхлә, урд мет болҗ,
Мен бийән үзүлтн,— гинә.
Дүүрң һарх арвн тавна
Сар мет мандлад суув.
Тер сөөни бийднь
Өр цәәтл нәр, наадн болв.
Өрүнднь өрлә босад,
Тарха кевтән ээҗ аав хойриннь
Өвртнь орад унтв.
Бас эдү-тедү болҗ бәәсн цагт,
Асхн дааһан хәләһәд, хәрҗ йовсн цагт
Шинҗч цаһан күүкн
Бөгн-тошад, гүүһәд күрәд ирв:
— Ах нойн баав, таниг
Асхндан иртхә гив.
Маңхн богдын ач,
Маңхҗан Мала Цаһан гидг бөк,
Тавн зун күүһән
Дахулад иргсн бәәнә.
Таниг «Җаңһр» келтн гив.
Эврәннь ардксан магтҗ
Буультха гив,— гинә.
Аав ээҗ хойран унтулад,
Көвңгән көдрәд,
Бөгн-тошн гүүһәд һарв.
Бәәшңгин нег зевгд
Күрч ирәд бәәсн цагт
Хаана күүкн күргн хойр
«Җаңһр» келүлдг кү хәәһәд ирв.
Җаңһрч көвүг
Күүкд олад, дахулад авад һарв.
Барун бийднь күргн
Тавн зун күүһән дахулад суугсн,
Зүн бийднь хаана күүкн
Һурвн зун күүктәһән суугсн цагт орад ирв.
Җаңһрч көвүг дерин өмн
Һар уһадг ширә деер суулһв.
Һурвн цөгц әрк
Дараһар кеҗ өгв.
-Көвүн, «Җаңһр» келтн,— гив.
-Эрднин әкн цагт,
Эн олн бурхдын шаҗн тогтх цагт һарсн,
Тәк Зула хаани үлдл,
Таңсг Бумб хаани ач,
Үзң алдр хаани көвүн,
Үйин өнчн Җаңһр билә.
Эркн долатадан
Дордын долан ор дорацулад,
Дуута Җаңһр цолан дуудулгсн,
Эркн шарин зурһан миңһн
Арвн хойр баатрмудаснь келүлгсн баатрнь —
Тевшүн Ширкгин ач,
Бөк Мөңгн Шигшрһин ууһин көвүн,
Шилтә Зандн Герл хатни
Хөрн хойртад һарсн,
Тер шаҗн хойринь
Һар деернь авч өгсн
Эркн бодң —
Арслңгин Арг Улан
Хоңһр бол на,— гиһәд ирхләрн:
— Эн цага күн болад,
Нанла хальдхнь
Яһна тер улс!— гиҗ келәд,
Халад хәәкрсн дуунд
Шил Һәрд бәәшң дәәвлв.
Тер дуунд сүрә немх гиһәд,
Хаана күүкн тарха көвүнә хормаһас
Хойр көк темнәр сольвн шаагсиг
Хуһ татад зогсв.
Өр цәәтл «Җаңһр» келүләд,
Маңһдуртнь миңһн шар толһата хө
«Җаңһрин» шаң гиһәд, туулһад тәвб.
Хөөһән авч ирәд,
Ууль хар уурциннь
Өмн бийднь кевтүлв.
Бас эдү-тедү болҗ бәәтл,
Асхн ора дааһан
Хәләһәд хәрҗ йовтлнь,
Шинҗч цаһан күүкн
Гүүһәд, күрәд ирв.
Ирн келн бәәнә:
— Асхндан
Хаана күүкн күргн хойр
Хойр бөк ноолдулн гиҗ бәәнә,
Таниг хан күүкн иртхә гилә,
Бөкән кеҗ ноолдулн гиҗ бәәнә.
Бокинь диилхәс биш,
Түүнәс үлү юм
Бичкә һарһтн,— гиһәд күүкн хәрв.
Тарха гүүҗ ирәд,
Аав-ээҗән унтулад,
Шил Һәрд бәәшңд күрәд ирв.
Хаана күргн күүкн хойр
Сарин сарулар
Һаза һарч ирәд суув.
«Бөк ноолдулый»,— гиҗ күүндән болад,
Тавн зун күүкд
Тархаһан тәәләд,
Ноһан торһн көшг татв.
Цаадк күргн ик хар бөкән тәәләд,
Цаһан көшгән татв.
Тал дунд
Хойр нүр болһад авад ирв,
Көшгән хамад авб.
Негнь — тохан чигә тарха болад,
Негнь — ик хар бөк болад зогсв.
Ик хар бөк
Сун тусад өскәлдн уульв:
— Юн гидг күүнлә
Намаг ноолдулгснь энв?!
Тарха келн бәәнә:
— Чамд диилгсн хөөн
Юн йилһл бәәдгв? — гиһәд ташхларн,
Яснднь күргн ташв.
Барун һараснь шүүрч авад,
Деегүрн цокад,
Үй ясинь хамх цокв.
— Эн юн хорта бирмнв?— гиһәд,
Хаана күргн тосад бәрн гив.
Хан күүкн заагтнь орад,
Һаринь харһулл уга,
Тархаһан авад одв.
Маңһдуртнь
Миңһн шар-цаһан хө туулһад,
Долан цаһан майд
Ооср бүч уга
Орд цаһан өргәг ачулад тәвб.
Бас ууль хар уурциннь өөр авад ирв.
Тарха келн бәәнә:
— Аав, хойр миңһн хөөтә күн
Цахрт бәәҗ болш уга,
Нег нуурин көвәд бууй.
Нуурин көвәд
Ор цаһан өргәһән бәрәд,
Хуучн герәрн
Арһсна гер кеһәд,
Ардан бәрв.
Маңһдуртнь өрүн цәәһән
Уучкад йовҗ йовад,
Аршан хар нульмсан цацад,
Ар Бумбин оран санад ууляд,
Оцл Көк Һалзнаннь өөр күрәд ирв.
Тиигҗ бәәтлнь,
Шинҗч цаһан күүкн:
— Таниг наар иртхә гив,— гинә.
Дахулад, авад һарв.
Ирхләнь, хан күүкн
Һурвн цөгц әрк өгв.
Күүкн келн бәәнә:
— Дөнтәһәс авн
Дахн келгсн күргн
Сән үүлән күцәһәд,
Зөвән авад, хәрәд одв.
Та яах күн биләт?— гив.
Үкс гиһәд
Оцл Кек Һалзндан күрәд ирв.
— Йир юн гидг һазрт
Ямр кевәр бәәгчм энв? — гиһәд,
Өл Маңхн уулар
Давад иргсн әс билү би? — гиһәд
Тер уулан хәләхлә,
Нәрхн улан тоосн оһтрһуд хадад аашна.
— Эн уульгсн нүдн болад,
Эндүрҗ бәәвзәв? — гиһәд
Дәкн хархла,
Арнзл Зеердин тоосн болҗ таньгдв.
— Мордад харһхв, яахв? — гиҗ
Оцл Көк Һалзнаннь
Дел теврәд зогсҗ бәәнә.
Шинҗч цаһан күүкн ирәд:
— Таниг хаана күүкн
Наар иртхә гив,— гинә.
Дахулад ирв.
Хан күүкн һурвн цөгц әрк өгәд:
— Танла әдл күмн,
Сангсн болад харһгснд орхнь,
Хәәлгсн болад харһсн сән биший?
Тер үгинь соңсад, хәрәд:
-Аав мини, хуучн безгтә биләв,— гиһәд кевтв.
Аавнь көлинь дарв,
Ээҗнь толһаһинь дарв.
Алдр Җаңһр бийнь,
Арнзл Зеердиннь
Керлкәднь өөкн уга,
Кемлкәднь чимгн уга
Болтлан эцәд,
Зурһан тө чикнь үдәрәрн сулдад бәәсн,
Эврә ар бийнь нарнд өгрәд,
Өмн бийнь салькнд цокгдад,
Алтн бәәрин шар-цоохр
Арман көндлң дүүрсн,
Әрә тавлад орад ирв.
Күрл меңгн бәәшңгин
Үүднд күрч ирәд,
Армиг һудылһҗ бәәһәд дуудв:
-Мөртәһинь өргәд авдг
Әлә минь билә,
Төөрәд авдг начн минь билә
Әрвҗ уга юмнас
Өөләд һарад одв.
Үзгсн далн хаани орнд одув,
Үзәд уга хөрн тавн орар эргәд ирүв.
Үзәд, келҗ өгсн күмниг,
Гелң болхла,
Бумб дала гидг далад
Бум күцәд бүүрлгсн
Хурлын лам мет бәәлһнәв;
Күүкд күмн болхла,
Арвн зурһата Шавдл хатнаннь
Җирһләр бәәлһх биләв;
Залу күмн болхла,
Эн хаани нутгар
Шаң өгәд, ха суулһх биләв.
Күн зольв бидн медгсн угавидн гигсн,
Догшн Цаһан хаани зәрлг соңсад,
Алдр нойн Җаңһр хәәлҗ бәәнә.
— Юн гидг күүнәс
һаргсн күмн ним сәәхмб?
Юн гидг гүүнәс
Һаргсн мөрн иим сәәхн болдгв?— гиҗ
Тер орна улс
Долан бум күцҗ хәләв.
Хоңһр аавдан келн бәәнә:
-Хаана үүднд бәәгсн Зеерд мөртә күүнд,
Тана хәәгсн күн
Манад бәәнә гиҗ Күргҗ келтн,— гинә.
-Күүкнәннь келгсн үгд
Йовад үкв чиг
Чамд һундл уга.
Өтр, шулуһар йовад,
Тер күүнд күрч үз! — гиҗ эмгн келв.
Нег-негнднь чичгдә,
Нег-негнднь түлкгдә йовҗ,
Җаңһрт күрәд:
— Алдр, тана хәәгсн күн
Манад бәәнә,— гиҗ өвгн келв.
Арнзл Зеерднь
Амарн өвгиг шүүрч авад,
Җаңһртан өгв.
Өвгиг теврҗ авад:
— Хааран, хааран йовх юмб? — гиҗ сурв.
Нуурин көвәд бәәгсн
Орд цаһан өргәд күрәд ирв.
Хоңһр өмнк кевтән болад, Һарад ирв,
Оцл Көк Һалзнь чиг
Мөн кевтән болад, хуурдад ирв.
Хоңһр Җаңһр хойр
Таш бун ууляд,
Теврлдәд, ү-хә болв.
Җаңһрин һучн хойр бодңнь һучн хойр үзгәс
Ориг тоосарн таг дарад,
Орад ирв.
Түүнә тал дунднь
Бөк Мөңгн Шигшрһ
Һучн хойр күүнә
Хош-хораг ээм деерән хайгсн,
Гүүһәд орад ирв.
Долан хонгт
Цуһар ү-хә болв.
Эзн Җаңһрнь:
— Эн хаана нутгт
Зөвтә күүкн бәәнү? — гиҗ Хоңһрас сурв.
— Күн келгсн нег зөвтә күүкн бәәнә, - гив
Һучн хойр бийәрн:
— Эн хааг егв чиг авий,
Эс өгв чиг авий,— гиҗ күүндән болв.
Эзн Җаңһр:
— Миңъянан дахулад орсв,
Та ардас
Хүрмән авад иртн,— гиһәд йовб.
Талтң тугин сайгар сайглулад,
Бум күцгсн цахрин
Өмн бийәр һарад ирв.
Бер күмн үзхләрн,
Белиннь һурвн товчан сулдхн дахв.
Күүкн күмн үзхләрн,
Көкнәннь һурвн товчнь тасрн дахв.
Эмгн күмн үзхләрн,
Утхурарн һазр шавдад уульн:
— Чавас, мини арвн тавна наснд
Харһх яһна
Иим сәәхн күн! — гиҗ дахв.
Бум күцҗ арднь дахв.
Бурхнаһинь зев эргәд,
Күрл хар бәәшңгин
Өмн бийд бәәгсн
Һурвн һалвр зандн уласнд ирҗ буув.
Арвн дөрвн үүдинь
Ташр-ташр татад,
Арвн тавна сар мет мандлҗ орад,
Догшн Цаһан Зул хаани
Мендинь сурад суув.
Ардаснь дахн
Җаңһрин һучн хойр бодң
Хүрмтәһән орад,
Барун бийәр суув,
Маңхн богд чигн
Бас әрк-хүрмән тәвәд суув.
Келмрчин Ке Җилһн гидг бодң
Зүн тал чиг, барун тал чиг сул уга,
Үүдн хоорнд суув.
Алдр нойн Җаңһрнь:
-Зүн барун хойрин Негәрнь суухнчн! — гив.
- Барун бийәр
Алдр Җаңһрин зөв
Күргхнь медгдхш,
Зүн сүүһәр
Маңхн богдын зөв
Күргхнь медгдхш,— гив.
Догшн Цаһан Зул хан:
— Марһа кенәв,
Тер марһа авснтн
Күүким автн,— гив.
Дегц хойр хүрмин әркиг цацн,
Дүүвр хар арзин сүүр болад суув.
Түрүн марһанд,
Тавн берә һазрт урлда тәвснд,
Санлын Буурл Һалзн күлг
Тасрха тавн берә һазрт һарч ирв.
Хойрдгч марһань,
Сум харвлһн болгснд
Җаңһрин Мергн
Эрк Хар гидг бодң,
Сүүсәрн орулад, сангсарн һарһад,
Ата-марһа авб.
Бас өдрин сәәнд һурвдгч марһа болад,
Һурвн нүр болҗ сууһад,
Хойр күргиг ноолдулый гиҗ бәәнә.
Богд Җаңһр зәрлг болн бәәнә:
-Күүкд ноолдхла,
Гүүһәд бәәх нег өвгн бәәнә,
Түнүг дарҗ бәәх
Тавн миңһн маңһсин көвүд өгтн,— гинә.
Бөк Мөңгн Шигшрһиг
Хасг төмр тергнд күләд,
Тавш миңһн маңһсин көвүдәр дарулад,
Хойр күргиг тәәләд ноолдулв.
Хоңһринь дорацулад,
Цаадк күргнь авн алдад ирв.
Хасг төмр тергинь кү татад,
Тавн мицһн көвүдиг
Өсргҗ шивәд, гүүҗ ирәд,
Мала Цаһаниг
Һар-көлинь хуһлад,
Шарҗңнулад хаяд оркв.
Хоңһр дарунь
Махинь цәкүр-цәкүр утлад,
Һаң мөрн далад хаяд оркв.
Маңхн богд хан келн бәәнә:
-Богд Җаңһр, тана кишг үлү сәнҗ,
Уулын нег нарн минь унв,— гиһәд,
Тавн зун залуһан дахулад хәрв.
Арднь
Өдрин сәәһинь ончлад,
Сарин сәәһинь сәкәд,
Тал дунднь
Җирн цаһан өргә бәрәд,
Гернзл гидг күүкиг буулһад авб.
Долан долан
Дөчн йисн хонгт нәәрин көл болв.
Догшн Цаһан Зула күүкнәсн:
— Нанас юн дахуль авнач? — гиҗ сурв.
— Мини сурсиг өгх болхла,
Нег җилә төлән нанд өгтн,— гив.
Хан тер үгинь соңсад,
Эңгин олн сәәдүдтәһән күүндәд,
Нег җилин төл гигсн үг
Маниг богд Җаңһрин алвтын
Нег зах болтха гигсн үг билтәл гиһәд,
Нутгтан зар тәвәд нүүв.
Эзн богд Җаңһр,
Орчлңгин Сәәхн Миңъян Санл хойриг
Йисн сара һазриг
Йис хонад күрч,
Нутгтан зәңг күргтн гиһәд йовулв.
Ардаснь йиси сара һазриг
Йис хонад күрий гиҗ,
Богд Җаңһр хан Һучн хойр бодңтаһан залрв.
Хоңһрин хатн
Шар толһата хуид хүвләд,
Ардаснь нисв.
Һурвн хонг өмн иргсн
Миңъян Санл хойр
Шикр далан көвәд,
Шигшрһин өргән арднь
Дөчн дөрвн термтә,
Дөрвн миңһн уньта,
Барсин арсар дееврлгсн,
Бумбин цаһан өргә делдүләд,
Нутган цутлулв.
Эзн нойн Җаңһр
һучн хойр бийәр залрад ирв;
Бууҗ орн, долан дуңһра күцҗ суув.
Эмнг гүүдин үсн
Элвг арзин сүүр болад,
Долан долан
Дөчн ийсн хонгт
Нәр-наадн болв.
Нәәрин сүүлднь богд Җаңһрнь
Бадмин сәәхн йөрәлән тәвәд мордв.
Арднь, сәәдүдин нәр таргсн цагт,
Шилтә Зандн Герл хатн,
Тавн сара һазрт
Әрә багтмар бүүрлгсн алвтыг
Зүс-зүсәрнь тооҗ,
Хоңһрин герт орулҗ һарһад,
Бурхни шаҗни нарна герл мет мандлад,
Ииртмҗин тернь хад мет батрад,
Җирһҗ, дүргҗ бәәдг мөн.
Читать дальше