Александр Осипенко: Святыя грэшнікі

Праціўнік наперад прасунуўся, а салдат стаіць... Потым праціўніка назад пагналі, а пра салдата зноў не ўспомнілі.

Вайна закончылася. А салдат стаіць на пасту. Галодны, халодны, а стаіць. Неяк ноччу глянуў ён на неба, хоць вартавым і забараняецца глядзець на неба, а там зорка зіхаціць, падміргвае яму. Маўляў, чаго ты стаіш, дзівачына?.. Ты ж ужо і не жывы зусім. Пра цябе ніхто і не памятае. Хадзі да мяне. I забрала забытага варта­вога на неба. Мы тую зорку бачылі. Яна людзям пра забытых: салдат нагадвае.)

Згаданая легенда скіравала думкі ў нечаканае рэчышча. Богшу падумалася, што, можа, варта было б паставіць помнік усім людзям, забытым чалавецтвам: салдатам, паэтам, вынаходцам, рамеснікам і проста майстрам сваёй справы. Усім!.. Адзін на ўсіх!..

Філасофія філасофіяй, а трэба было шукаць нейкі ратунак. Найперш дровы, каб развесці агонь.

(Кім ён быў, той першы вынаходнік агню?.. Слава яму, невядомаму чалавеку!.. Нехта з вучоных лічыў, што, апрача сямі цудаў свету, яшчэ існавала сем цудаў вынаходніцтва: кола, рычаг, клін, вінт, плаўка металу, пісьменнасць, ткацтва... А хто яны, вынаходнікі гэтых сямі цудаў? Як мала мы ведаем пра тых, хто даў чалавецтву рух наперад!..

Ну, і не стой!.. Знайшоў месца і час для філасофіі!.. А можа, вось такія экстрэмальныя ўмовы і абвастрылі чалавечую думку?..)

На гатовыя дровы спадзявання ў Богшы не было. Толькі на рукі, вызваленыя яго продкамі ад бегу на ка­рачках. Але яму пашанцавала. Крокаў за сто на беразе возера ляжалі штабялі бярвення. Яно, праўда, было і таўставатае і даўгаватае для кастра, але нішто — паклаўшы крыж-накрыж, можна раскласці хвацкі касцёр.

Назбіраць сухіх галінак было не цяжка. Хвілін праз дваццадь зыркае полымя асвяціла цемру. Пакуль агонь набіраў сілу, Богша наламаў і нанасіў да вогнішча яловага лапніку, каб было пасядзець на чым, а потым паспаць, калі вогнішча дагарыць, разаслаўшы на ім лапнік.

Цяпер добра было і закурыць, сеўшы пры кастры.

Лазар Богша любіў агонь язычніцкай, ці, як казаў ягоны сцэнарыст, паганскай любоўю. Заключалася яна ў тым, што Богша сядзеў ля вогнішча не дзеля таго, каб сагрэць цела, а каб адагрэць схаладнелую душу. Агонь выклікаў у яго дзіўную супакоенасць і нетаропкія, без прывычнай мітуслівасці думкі.

Богша даўно заўважыў, што пры агні дужа выразна прыгадваецца мінулае — даўняе паляванне, рыбная лоўля, смерць далёкіх і блізкіх продкаў, перамогі і паражэнні — усё былое паўставала пры агні так ярка I ўражліва, аж здавалася, што мінулае наблізілася ўпрытык да сённяшняга дня.

(Чалавек стаў чалавекам тады, калі пры вогнішчы пачаў згадваць мінулае, каб у цемрыве ночы ўгледзець заўтрашні дзень. Хіба я не магу так падумаць? Магу! Маю права! Я шчаслівы, што думаю, разважаю, прымаю рашэнні, вымяраючы іх вопытам чалавецтва.

Чакай, чакай, а хто гэта сказаў пра нас, белых?.. Вы ўсе вар’яты. Вы кажаце, што думаеце галавой... Трэба думаць сэрцам, як мы... Хто ж гэта сказаў? Ага, успомніў: амерыканскі індзеец еўрапейскаму вучонаму... А мне расказаў пра гэта Доля... Рафаіл Міхайлавіч Доля...

Ах, дзядзька Фаля, дзядзька Фаля! Як вы патрэбны мне зараз. Я ўсё намацваю цесныя сувязі далёкай даўніны з сённяшнім днём, але намацваю так, як сляпы незнаёмую дарогу. Ісці старой, добра вядомай да кожнай калдобіны дарогай было куды прасцей.)

Ягоныя думкі раптам скочылі ў далёкае мінулае. Яму дужа добра ўявілася тая нікчэмная бітва на рацэ Нямізе, якая чамусьці пакінула глыбокі след у нашчадкаў.

Ранак. Нізкія рваныя хмары пасля ўчарашняй завірухі. Бляклае сонца, што часам выглядае з разрываў хмар.

Па правы бок Нямігі палкі Яраславічаў. Дружыннікі спрабуюць храбрыцца, матаюць цяжкімі ад хмелю галовамі.

Па левы бок, не злазячы пакуль з коней, дружыннікі Усяслава. Наперадзе сам Усяслаў. Каржакаваты, шырокі ў плячах, з цяжкім позіркам шэрых вачэй, з радзімай плямай, падобнай на жабу, што вылазіць з-пад шлема на лоб, закрываючы бурай агіднай лапай правую шчаку.

Не, усё не тое.

Дзядзька Фаля, як вы мне патрэбны зараз!..

Эпізод другі (рэтраспекцыя): рэквіем па Долю

Быў адзін з тых майскіх цёплых вечароў, што наступаюць услед за чаромхавымі халадамі і якія асабліва цешаць і радуюць сэрца. Лазар Богша, да смерці змораны здымкамі эпізоду, які здаваўся дужа простым, але, як выявілася, надзвычай складаным, забраўся ўкуток старога парку, прысеў на лаўку пад шатамі агромністай ліпы. Яму хацелася забыцца на ўсе клопаты і трывогі пражытага дня, але, як толькі ён сеў, як толькі глянуў на заход сонца, як толькі пабачыў у паветры чорныя крыжыкі ластавак, што імкліва луналі над царкоўным купалам, яго ахапілі тыя ж самыя клопаты і трывогі, ад якіх ён і збег у парк.